Αθανάσιος Παπαϊωάννου *
Οκ. Χρυσοχοϊδης, μετά τις επιτυχίες του στο υπουργείο ΠΡΟΠΟ με την Greek μαφία, την διαλυμένη ΕΥΠ κλπ. ασχολείται ξανά με την ανάπτυξη, σε πρόσφατο άρθρο του στην Καθημερινή 1. Ο πρώην υπουργός, που μαζί με άλλους υπουργούς του ΠΑΣΟΚ και της ΝΔ συνέβαλαν στην ΜΗ ανάπτυξη της χώρας, ως υφυπουργός εμπορίου και ανάπτυξης (1994-1999) και ως υπουργός ανάπτυξης (2010-2012), μοιάζει όχι μόνο να μην έμαθε, αλλά συνεχίζει να προωθεί τις ίδιες πολιτικές απόψεις που οδήγησαν στην αποβιομηχάνιση και στα μνημόνια και μας οδηγούν σε ακόμη μεγαλύτερη καταστροφή (κυριολεκτώ).
Για τον κ. Χρυσοχοϊδη, η αποβιομηχάνιση της χώρας από το 1990 μέχρι τα μνημόνια, οφείλεται στην παγκοσμιοποίηση που επήλθε μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου και στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές της Ευρώπης. Όλοι γνωρίζουν ότι αυτά ήταν μεγάλες προκλήσεις. Μόνο που ο κ. Χρυσοχοΐδης δεν εξήγησε γιατί αυτά δεν επηρέασαν αρνητικά την ανάπτυξη στις χώρες της Βόρειας Ευρώπης ή της ανατολικής Ασίας, που είχαν εργατικό κόστος το ίδιο ή υψηλότερο απ’ της Ελλάδος.
Τα νούμερα και τα κείμενα της Ευρώπης δεν δίνουν περιθώριο για παρερμηνείες. Από το 1990 και μετά, χώρες με σχετικά υψηλό εργατικό κόστος που επένδυσαν στην έρευνα και στην καινοτομία συνέχισαν να είναι ανταγωνιστικές (Γράφημα 1). Για παράδειγμα, η Φιλανδία και η Ταϊβάν που ως το 1990 παρήγαγαν προϊόντα που δεν απαιτούσαν σπουδαία καινοτομία, από το 1990 και μετά έκαναν στροφή με γενναίες επενδύσεις στην Έρευνα και Ανάπτυξη (Ε&Α) που οδήγησαν σε νέες βιομηχανίες, προϊόντα και υπηρεσίες που ήταν διεθνώς ανταγωνιστικά.
Γράφημα 1. Επένδυση του ΑΕΠ σε Ε&Α στην Ελλάδα και χώρες του ΟΟΣΑ (πηγή ΟΟΣΑ).2
Αντίθετα, οι Έλληνες πολιτικοί στις δεκαετίες 1990-2010 συνέχισαν να είναι στον αυτόματο πιλότο χαϊδεύοντας τους βιομήχανους: Επενδύοντας μόλις 0.5% του ΑΕΠ σε Ε&Α, και αφήνοντας τους Έλληνες βιομήχανους να συμμετέχουν με μόλις 0.1% στην έρευνα. Κι όλα αυτά, ενώ οι αποφάσεις Ευρωπαϊκών οργάνων, όπως του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του 2002 (Σελ. 20, απόφαση Ευρ. Συμβούλιου Μάρτιος 2002)3 έγραφαν ότι οι χώρες της Ευρώπης πρέπει να επενδύουν τουλάχιστον 3% του ΑΕΠ σε Ε&Α, ενώ πάνω από 2% του ΑΕΠ σε Ε&Α πρέπει να προέρχεται από επιχειρήσεις. Αυτά τα ήξεραν οι υπουργοί του ΠΑΣΟΚ και της ΝΔ που κυβερνούσαν τις δεκαετίες 1990-2010.
Για να μην επαναλαμβάνω τα ίδια, τα έχω γράψει λίγο πιο αναλυτικά και για τον κ. Χριστοδουλάκη 4 που ποτέ δεν απάντησε. Τι να πει.
Το χειρότερο είναι ότι πολλοί πολιτικοί μας δεν ενδιαφέρονται να μάθουν και μοιάζει να συνεχίζουν να κάνουν πλάτες στους λίγους μεγαλοβιομήχανους. Η σημερινή κυβέρνηση της ΝΔ φαίνεται να μεταφέρει μέρος των λίγων επενδύσεων του κράτους και Ευρωπαϊκών πόρων (Ελλάδα 2.0) σε Ε&Α, από τα πανεπιστήμια, τα ερευνητικά κέντρα και τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, προς τις μεγάλες επιχειρήσεις.
Για παράδειγμα, με το Άρθρο 126 του Ν. 4926/2022, τα βιομηχανικά διδακτορικά, ακόμη κι αν γίνονται σε μεγάλες επιχειρήσεις, μπορούν να χρηματοδοτούνται αποκλειστικά με πόρους του κράτους και του «Ελλάδα 2.0». Όχι μόνο τους μισθούς, ούτε καν τις ασφαλιστικές εισφορές των ερευνητών δεν υποχρεούνται να πληρώνουν οι μεγάλες επιχειρήσεις.
Στο ίδιο πνεύμα γράφει και ο κ. Χροσοχοϊδης στην Καθημερινή: «Αλλωστε, τι νόηµα έχει να µιλάµε για καινοτομία χωρίς παραγωγή; Η καινοτομία αφορά σχεδόν αποκλειστικά τη βιομηχανική παραγωγή». Με άλλα λόγια, αφού βιομηχανική παραγωγή παράγουν μόνο οι μεγάλες επιχειρήσεις, άρα η επένδυση του κράτους σε Ε&Α αφορά κυρίως τις μεγάλες επιχειρήσεις.
Ώστε έτσι; Τότε γιατί η Ευρωπαϊκή Κοινότητα επιτρέπει επενδύσεις καινοτομίας από εμβληματικά ερευνητικά προγράμματα όπως το Horizon μόνο σε πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα και μικρομεσαίες επιχειρήσεις και όχι σε μεγάλες επιχειρήσεις;
Εδώ και χρόνια, η καινοτομία δημιουργεί νέα βιομηχανία και παραγωγή ενώ το αντίστροφο ισχύει όλο και λιγότερο. Να θυμίσω ένα μόνο παράδειγμα στον κ. Χρυσοχοϊδη και στους κυβερνώντες.
O Uğur Şahin και η Özlem Türeci, παιδιά Τούρκων μεταναστών στη Γερμανία, γνωρίστηκαν ως ερευνητές στο πανεπιστήμιο Saarland της Γερμανίας, έγιναν καθηγητές πανεπιστημίου, το 2008 ίδρυσαν την εταιρεία BionTech και ξεκίνησαν έρευνα για φάρμακα που βασίζονται σε mRNA για χρήση ως εξατομικευμένες ανοσοθεραπείες καρκίνου και ως εμβόλια κατά μολυσματικών ασθενειών. Από το 2008 ως το 2020, με χρηματοδοτήσεις για έρευνα προσέλαβαν ερευνητές, έκαναν μια σειρά ανακαλύψεων και πατεντών, ανέπτυξαν κι άλλο την BionTech, διατηρώντας ταυτόχρονα τις θέσεις τους στο πανεπιστήμιο, και το 2020 συνεργάστηκαν με την Pfizer για την παραγωγή του γνωστού εμβολίου.
Σήμερα η BionTech έχει αξία 35 δις δολάρια και πάνω από 3000 εργαζόμενους, οι περισσότεροι νέοι ερευνητές, αρκετοί απ’ αυτούς Έλληνες επιστήμονες του brain drain των μνημονίων. Οι τελευταίοι σε πρόσφατη έρευνα δηλώνουν ότι δεν πρόκειται να επιστρέψουν στην Ελλάδα επειδή η χώρα δεν εστιάζει σε έρευνα και καινοτομία και στην αξιοκρατία. Παρά τα λόγια τα μεγάλα, η κουλτούρα της σημερινής Ελλάδος τους φαίνεται απεχθής, αυτά γράφονται στην φιλο-κυβερνητική «Καθημερινή».
H BionTech των 35 δις και 3000+ εργαζομένων, πριν 15 χρόνια δεν υπήρχε ούτε καν ως έννοια και δημιουργήθηκε από δυο ερευνητές που δεν είχαν δικά τους κεφάλαια. Η BionTech θα μπορούσε να είχε αναπτυχθεί με την ίδια επιτυχία και στην Ελλάδα όπου υπάρχουν πανεπιστήμια και ικανοί ερευνητές, αρκεί να υπήρχε η κουλτούρα επένδυσης στην έρευνα όπως η αντίστοιχη στη Γερμανία.
Συχνά ακόμη και κολοσσοί της τεχνολογίας όπως η Google χάνουν στον ανταγωνισμό για καινοτομία από μικρότερες start-ups, όπως φάνηκε από το παράδειγμα της OpenAI που ανέπτυξε το ChatGPT. Μέχρι και τον Ιανουάριο του 2023, που το ChatGPT είχαν δοκιμάσει 100 εκ. άνθρωποι, η OpenΑΙ είχε 375 εργαζομένους, ενώ η Google με τους 394.000 εργαζόμενους απέτυχε παταγωδώς στην επίδειξη του παρόμοιου προϊόντος Bard.
Πριν έξι χρόνια το περιοδικό Wired5 έγραφε ότι οι επικεφαλής της OpenAI συμβουλευόταν κορυφαίους ακαδημαϊκούς για να προσελκύσουν τους καλύτερους ερευνητές στην Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) με μισθούς μικρότερους απ’ ότι θα έπαιρναν στη Google ή Facebook. Αυτό που τους προσέλκυσε στην OpenAI ήταν η ισχυρή ερευνητική ομάδα και η αποστολή.
Αναλογικά με το μέγεθος της χώρας, η Ελλάδα παράγει περισσότερους κορυφαίους επιστήμονες σε τεχνολογίες αιχμής όπως η ΤΝ 6, σε σχέση με τις περισσότερες χώρες του κόσμου, και βρίσκεται παγκοσμίως στην κορυφή αν ληφθούν υπόψη οι χαμηλές επενδύσεις σε Ε&Α και σε καθηγητές στα ΑΕΙ 7,6. Αυτό που χρειάζεται η Ελλάδα είναι δραματική αύξηση των επενδύσεων σε Ε&Α, ανάλογη αυτής του Ισραήλ και Ταϊβάν (Γράφημα 1) που επίσης επενδύουν πολύ σε πολεμικούς εξοπλισμούς όπως η Ελλάδα. Αυτοί πώς τα καταφέρνουν;
Τα τελευταία χρόνια φαίνεται να υπάρχει αυξητική τάση στις επενδύσεις σε Ε&Α η οποία είναι παγκόσμια. Όπως φαίνεται στο Γράφημα 1 είμαστε ακόμη πολύ πίσω σε σχέση με το Μ.Ο. της Ευρώπης και των χωρών του ΟΟΣΑ. Τα πολύ χαμηλότερα ποσοστά σε Ε&Α σημαίνουν πολλαπλάσια λιγότερες καινοτομίες σε μια εποχή που ο διεθνής ανταγωνισμός θα καθορίζεται αποκλειστικά από την καινοτομία που θα επηρεάζει κάθε τομέα της οικονομίας, ακόμη και τον τουρισμό.
Η επιστημονική κοινότητα χρειάζεται να βοηθήσει πολίτες και επιχειρήσεις να καταλάβουν ότι η Ε&Α περνάει μέσα από τα ΑΕΙ όπως το παράδειγμα της BionTech. Ότι η Ε&Α και η καινοτομία είναι διαφορετικά πράγματα από τα κρίσιμα ζητήματα του τεχνολογικού εκσυγχρονισμού επιχειρήσεων (και δημοσίου) και την συνεχή επανεκπαίδευση εργαζομένων στις νέες τεχνολογίες, αλλά καινοτομία και εκσυγχρονισμός συσχετίζονται και όταν και τα δύο ταυτόχρονα ενισχύονται δημιουργείται ένα ισχυρό περιβάλλον κινήτρων για πρόοδο και ανάπτυξη επιχειρήσεων και κοινωνίας.
Είναι προφανές ότι μόνο τότε θα έχουν κίνητρο να επιστρέψουν στη χώρα και κάποιοι επιστήμονες του brain drain!
Η κάθε ελληνική κυβέρνηση χρειάζεται ετησίως να δημοσιεύει αναλυτικά στοιχεία για το πού ακριβώς ξοδεύονται οι επενδύσεις για Ε&Α. Ώστε περιοδικά να κάνουμε αξιολογήσεις και να σχεδιάζουμε καλύτερα για το πώς οι επενδύσεις σε Ε&Α να χρησιμοποιούνται με τον αποτελεσματικότερο τρόπο. Το θέμα είναι από τα πλέον κρίσιμα για την ανάπτυξη της χώρας.
Οι επενδύσεις του κράτους σε Ε&Α να αφορούν πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα και μικρομεσαίες start–ups. Τα παραπάνω παραδείγματα αποδεικνύουν ότι μόνο έτσι μπορεί να παραχθεί υψηλής ποιότητας καινοτομία στο σύγχρονο ανταγωνισμό. Όπως πρότεινε και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο από το 2002, οι μεγάλες επιχειρήσεις οφείλουν να επενδύουν ίδιους πόρους στην έρευνα απ’ το υστέρημά τους, και όχι να κάνουν έρευνα δωρεάν με πόρους του δημοσίου. Για να πείσουν, πρώτα και κύρια τους δικούς εργαζόμενους, ότι νοιάζονται ειλικρινά για την καινοτομία.
Απολύτως κρίσιμο για την ανάπτυξη είναι η θεαματική αύξηση των καθηγητών Ελληνικών ΑΕΙ, τα οποία έχουν χάσει πάνω από το 40% των καθηγητών στα χρόνια των μνημονίων. Υπάρχουν εκατοντάδες ή χιλιάδες παραδείγματα καθηγητών Ελληνικών ΑΕΙ που έχουν φέρει πολλαπλάσια κονδύλια στη χώρα και έχουν συμβάλει δραματικά στην ανάπτυξή της, σε σχέση με τα έξοδα της μισθοδοσίας τους. Οι καθηγητές συμβάλουν στην ανάπτυξη και όχι η πανεπιστημιακή αστυνομία.
Υπάρχουν τρόποι να έρθουν στα Ελληνικά ΑΕΙ κορυφαίοι έμπειροι ερευνητές αλλά και νέοι ικανοί ερευνητές, αρκεί η πολιτική ηγεσία να το θέλει και να μην παίζει μικρο-πολιτικά παιχνίδια. Και αντί κάθε δυο και τρεις, φιλοκυβερνητικοί αρθρογράφοι να δυσφημούν τα Ελληνικά ΑΕΙ, το οποίο αποθαρρύνει επενδυτές που θα ήθελαν να επενδύσουν στην καινοτομία στη χώρα, θα μπορούσαν να ρωτήσουν την κυβέρνηση γιατί δεν υιοθετεί προτάσεις που θα έλυναν π.χ. το πρόβλημα του νεποτισμού μια και καλή, όπως αυτές που προτάθηκαν εδώ πριν τον τελευταίο νόμο για τα ΑΕΙ 8 αλλά τίποτε απ’ αυτά δεν υιοθετήθηκε τελικά στο νόμο της κυβέρνησης. Ίσως ρωτήσετε «μα ποιος να υλοποιήσει τέτοιες προτάσεις, η πολιτικο-κοινωνική τάξη που ιστορικά δημιούργησε το νεποτισμό σε βάρος της ανάπτυξης και της προόδου της χώρας;» Να δούμε αν προκύψουν ποτέ έμπρακτες πειστικές απαντήσεις.
Μπαίνοντας στην προεκλογική περίοδο χρειάζεται να ακούσουμε τις απόψεις των κομμάτων στα θέματα που αναφέρθηκαν εδώ. Αναμφίβολα όλα τα θέματα είναι σημαντικά, π.χ., πρόσφατα κι εγώ έχω γράψει τρία άρθρα για τη σημασία των 3Δ: Δημοκρατίαà Διαφάνειαà Δικαιοσύνη Παντού 9. Όμως χρειαζόμαστε εξειδικευμένες προτάσεις παντού. Ο τομέας της Ε&Α, της καινοτομίας και της ανάπτυξης είναι από τους πλέον κρίσιμους για το μέλλον της χώρας.
Αναφορές
1 Άρθρο του Μ. Χρυσοχοΐδη στην «Κ»: Για μια νέα βιομηχανική εποχή μετά τον νεοφιλελευθερισμό
2 Organisation for Economic Co-operation and Development (2023). Gross domestic spending on R&D. https://data.oecd.org/rd/gross-domestic-spending-on-r-d.htm
3; European Commission (2002), “Presidency Conclusions: Barcelona European Council, 15 and 16 March 2002,” SN 100/02, Βrussels. https://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/ec/69871.pdf
4 Παπαϊωάννου, Α. (2021). Πανεπιστήμια, Έρευνα, Καινοτομία και Ανασυγκρότηση της χώρας. Να δούμε τα στοιχεία κ. Χριστοδουλάκη; https://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/panepistimia-ereyna-kainotomia-kai-anasygkrotisi-tis-xoras-na-doyme-ta-stoixeia-
5 Czerwonka, M. (2016). Inside OpenAI, Elon Musk’s Wild Plan to Set Artificial Intelligence Free. https://www.wired.com/2016/04/openai-elon-musk-sam-altman-plan-to-set-artificial-intelligence-free/
6 Παπαϊωάννου, Α. (28-12-2020). Έρευνα και Ανάπτυξη: Παραλείψεις και λαθεμένα μηνύματα της έκθεσης Πισσαρίδη. https://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/ereyna-kai-anaptyksi-paralipseis-kai-lathemena-minymata-tis-ekthesis-pissaridi
7 Παπαϊωάννου, Α. (6-12-2020). Οι δαπάνες για έρευνα σε Έλληνες πανεπιστημιακούς πιάνουν τόπο καλύτερα από οποιασδήποτε χώρας! https://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/ereyna-oi-dapanes-gia-ereyna-pros-ellines-panepistimiakoys-pianoyn-topo-kalytera
8 Παπαϊωάννου, Α. (2022). Νέος νόμος για πανεπιστήμια, εκλογή νέων καθηγητών και οικογενειοκρατία.
https://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/neos-nomos-gia-panepistimia-eklogi-neon-kathigiton-kai-oikogeneiokratia
9 Παπαϊωάννου, Α. (2023). Οι συνταγματολόγοι μίλησαν, ώρα να μιλήσουν κι άλλοι επιστήμονες – κι όχι μόνο
https://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/oi-syntagmatologoi-milisan-ora-na-milisoyn-ki-alloi-epistimones-ki-oxi-mono
*Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
