Η Χρυσή Αυγή μπήκε στο κοινοβούλιο στις εκλογές του 2012, όταν η οικονομική κρίση είχε για τα καλά χτυπήσει την πόρτα πολλών ελληνικών νοικοκυριών και η επιρροή των -μέχρι τότε- κυβερνητικών κομμάτων συρρικνωνόταν. Μέχρι και τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα, τον Σεπτέμβριο του 2013, οι ομάδες της Χρυσής Αυγής έδιναν την εντύπωση ότι δρούσαν ανενόχλητες, με τις επιθέσεις και τα πογκρόμ κατά μεταναστών να αποτελούν σχεδόν καθημερινό φαινόμενο, σε κάποιες γειτονιές της χώρας ενώ, λίγους μήνες πριν από τον Παύλο Φύσσα, στις 17 Ιανουαρίου του 2013, είχε δολοφονηθεί ο πακιστανικής καταγωγής Σαχζάτ Λουκμάν, την ώρα που πήγαινε με ποδήλατό του στη δουλειά του, στη λαϊκή των Πετραλώνων. Ήταν 27 ετών.
Η καταδίκη της Χρυσής Αυγής ως εγκληματική οργάνωση αποτελεί μία ιστορική μέρα για την ελληνική κοινωνία, στην οποία, ωστόσο, οι θύλακες της ακροδεξιάς παραμένουν ενεργοί μέχρι και σήμερα. Τον περασμένο Οκτώβριο ομάδες ακροδεξιών επιτέθηκαν με τη μορφή ταγμάτων εφόδου σε αφισοκολλητές της ΚΝΕ στη Θεσσαλονίκη ενώ, ακροδεξιοί επιτέθηκαν και στο Νέο Ηράκλειο, στην εκδήλωση της ΚΕΕΡΦΑ για τον ένα χρόνο από την καταδίκη της νεοναζιστικής οργάνωσης. Όπως όλα δείχνουν, η ιστορία της ακροδεξιάς στην Ελλάδα εκτείνεται πολύ πριν και μετά την ανάδειξη και καταδίκη της ΧΑ.
Τις όψεις του σύγχρονου ακροδεξιού φαινομένου μελετά το Σημείο για τη Μελέτη και την Αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς, η ανεξάρτητη πρωτοβουλία πολιτών με σκοπό τη γνώση και την ευαισθητοποίηση των νεότερων γενιών ενάντια στον ρατσισμό, τον εθνικισμό, τον σεξισμό, την ομοφοβία, τον αντισημιτισμό, την ισλαμοφοβία και άλλες ιδέες που υποτιμούν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Το Σημείο παρουσιάζει την πρώτη του, ετήσια μέτρηση τάσεων της ελληνικής κοινωνίας σε μια σειρά από κρίσιμα θέματα που μπορούν να θεωρηθούν «δείκτες ακροδεξιάς συγκρότησης», η οποία και θα παρουσιαστεί αύριο, Δευτέρα, 4 Ιουλίου, στις 19:30, στη Δημοτική Αγορά της Κυψέλης.
Με αφορμή την έρευνα, «Ακροδεξιές τάσεις στην ελληνική κοινωνία: Πού βρισκόμαστε το 2022;» το ethnos.gr μίλησε με τον Κωστή Παπαϊωάννου, εκπαιδευτικό και Διευθυντή του Σημείου, για τις τάσεις και τις αντιλήψεις της κοινής γνώμης σε μία σειρά σημαντικών ζητημάτων που αφορούν την πολιτική και την κοινωνία, τη λειτουργία της δημοκρατίας, τα κόμματα, καθώς και τη στάση των πολιτών απέναντι σε κρίσιμα κοινωνικά θέματα, όπως είναι αυτό της μετανάστευσης ή της ρατσιστικής βίας.
«Ορατό το ενδεχόμενο πλήρους κανονικοποίησης του ακροδεξιού λόγου»
Τι είναι το Σημείο, και με ποιο τρόπο φιλοδοξείτε να συμβάλλετε στην ευαισθητοποίηση του κοινού απέναντι στην ακροδεξιά;
Είμαστε μια ανεξάρτητη πρωτοβουλία πολιτών που μας απασχολεί χρόνια το ακροδεξιό φαινόμενο. Συμμετείχαμε κάποιοι από εμάς στο Δίκτυο καταγραφής περιστατικών ρατσιστικής βίας και στο Παρατηρητήριο στη δίκη της Χρυσής Αυγής. Η δεκαετία 2010 ξεκίνησε με τη ραγδαία άνοδο του νεοφασισμού και έκλεισε με την καταδίκη της Χρυσής Αυγής. Το ίδιο διάστημα ανέβαινε η ακροδεξιά αλλά παράλληλα αποκτούσαμε και την τεχνογνωσία για την παρακολούθηση του φαινομένου, μάθαμε πώς να το καταγράφουμε, πώς να συνεργαζόμαστε. Είδαμε πώς το NSU Watch παρακολούθησε τη δίκη των Γερμανών νεοναζί, συναντηθήκαμε μαζί τους, μάθαμε από αυτούς και μετά φτιάξαμε το Golden Dawn Watch.
Στο Σημείο φιλοδοξούμε να συμβάλλουμε στη δημόσια συζήτηση, να ενισχύουμε με επιχειρήματα και πληροφόρηση τον οργανωμένο αντίλογο απέναντι στην ακροδεξιά. Παράγουμε εκπαιδευτικά εργαλεία για τα δικαιώματα του ανθρώπου για την ευαισθητοποίηση και ανάπτυξη δεξιοτήτων απέναντι στην ακροδεξιά ρητορική. Αναπτύσσουμε δίκτυα εκπαιδευτικών. Επιδιώκουμε τη συνεργασία μεταξύ οργανώσεων που μάχονται τον ρατσισμό, τον εθνικισμό, τον σεξισμό, την ομοφοβία. Η βασική μας σκέψη είναι ότι στη μάχη κατά του φασισμού, της Alt right, των αντιδραστικών ιδεών, της αναδυόμενης ανελεύθερης δημοκρατίας χρειάζεται βέβαια ζωντανό και μαχητικό αντιφασιστικό κίνημα. Αλλά ταυτόχρονα απαιτείται τεκμηρίωση, συστηματική μελέτη, δουλειά στο χώρο των ιδεών και της επικοινωνίας. Ένας τέτοιος κόμβος έρευνας, ενημέρωσης και δράσεων αντιμετώπισης του ακροδεξιού εξτρεμισμού φιλοδοξούμε να γίνει το Σημείο με επιστημονικές έρευνες, μελέτες, αρθρογραφία και δημόσιες εκδηλώσεις.
Στα της έρευνας – Οι ερωτήσεις καλύπτουν ένα ευρύτερο πεδίο, που ξεκινάει από την κοινοβουλευτική Δημοκρατία, περιλαμβάνει δικαιωματικά θέματα όπως τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα και τις αμβλώσεις, και φτάνει ως τη Συμφωνία των Πρεσπών. Ποια ήταν η μεθοδολογία που ακολουθήσατε;
Η πανελλαδική έρευνα αποσκοπεί να αποτυπώσει τάσεις και αντιλήψεις της κοινής γνώμης γύρω από μια σειρά ζητημάτων για τη λειτουργία της Δημοκρατίας, τα κόμματα, τη λειτουργία των θεσμών. Επίσης, διερευνήσαμε τη στάση των πολιτών απέναντι σε κρίσιμα κοινωνικά θέματα, μετανάστευση, έμφυλη βία, ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα, αστυνόμευση, ρατσιστική βία. Αλλά και θέματα που θεωρούνται από καιρό «λυμένα», όπως η κατάργηση της θανατικής ποινής ή η νομιμοποίηση των αμβλώσεων, εντούτοις αποτελούν βασικά θέματα της αντιδραστικής ρητορικής.
Ποιος είναι ο σκοπός μας; Να έχουμε ένα εργαλείο με το οποίο κάθε χρόνο θα βλέπουμε πώς συγκροτούνται και πυκνώνονται αντιδραστικές αντιλήψεις, πώς μεταβάλλονται οι διαθέσεις απέναντι σε ζητήματα που προκαλούν πολώσεις, ερωτήματα αξιακά, ταυτοτικά. Ποια είναι η αυτοεικόνα μας, πόσο νιώθουμε ότι το πολιτισμικό μας πρόσωπο είναι ισχυρό ή αντίθετα νιώθουμε απειλούμενοι, είτε από την οικονομική παγκοσμιοποίηση είτε από τα μεταναστευτικά ρεύματα. Πόσο η δυσφορία από δυσλειτουργίες της δημοκρατίας μπορεί να πάρει σαφή αντικοινοβουλευτικά χαρακτηριστικά και να εκφραστεί μέσα από ακροδεξιούς σχηματισμούς; Και αντίστροφα, πόσο η ακροδεξιά ρητορική επηρεάζει τις αντιλήψεις; Φυσικά, το αξιακό, πολιτικό και κοινωνικό προφίλ που καταγράφεται είναι ιδιαίτερα αντιφατικό. Ωστόσο, εντοπίζεται ένα διακριτό κομμάτι της κοινής γνώμης που στέκεται πολύ σκεπτικά ή απορριπτικά απέναντι στη δημοκρατία και τους θεσμούς της. Ένα κομμάτι με συγκροτημένα ακροδεξιά ρεφλέξ και με ανιχνεύσιμα ατομικά / δημογραφικά χαρακτηριστικά εκδηλώνεται σαφέστερα σε θέματα «αιχμής», μεταναστευτικό, ρατσιστική βία, συγκεκριμένα ατομικά δικαιώματα.
Παρατηρείται ότι, σε πολλές ερωτήσεις, οι νέοι εμφανίζονται πιο «συντηρητικοί». Πώς το ερμηνεύετε; Συνδέεται το οικονομικό / ταξικό υπόβαθρο των ερωτηθέντων με τη ροπή προς την ακροδεξιά;
Είναι καίρια η παρατήρηση. Θα σας δώσω δυο στοιχεία. Από τη μια στο πολιτικό επίπεδο. Η κοινοβουλευτική δημοκρατία διατηρεί την αξία της και αναγνωρίζεται, παρά τα προβλήματά της- ως το καλύτερο πολίτευμα κατά 83%. Ωστόσο, στις νεότερες ηλικίες, το ποσοστό αυτό πέφτει, πράγμα ανησυχητικό. Άρα εκεί, η «μεταπολιτευτική δημοκρατική αίγλη» δεν αρκεί. Και ένα ανησυχητικό 23,5% θεωρεί ότι η δικτατορία δεν έκανε μόνο κακό στη χώρα, ακόμα χειρότερα στις νεότερες ηλικίες το ποσοστό κινείται στο 30%. Όταν μετακινούμαστε δεξιά του κέντρου, αυτή η αντίληψη είναι ισχυρά πλειοψηφική. Από την άλλη, σε θέματα όπως τα δικαιώματα ΛΟΑΤΚΙ+, ο γάμος και η παιδοθεσία από ομόφυλα ζευγάρια, η προσέγγιση στις νεότερες ηλικίες 17-34 είναι εντυπωσιακά ανοιχτή, με ποσοστά αποδοχής 60 και 70%! Μια εξήγηση είναι πως η «σκληρή» προσέγγιση με όρους εθνικής πολιτισμικής ταυτότητας συμβαδίζει για πολλούς νέους με μια ανοιχτή πρόσληψη άλλων αξιακών ζητημάτων. Αυτό, συνδυάζεται με προηγούμενη έρευνα του Σημείου για τη σχέση νέων – Εκκλησίας και δείχνει αλλαγές στον τρόπο που προσλαμβάνεται από τις νεότερες ηλικίες το σχήμα συντήρηση – πρόοδος. Μπορεί να είναι πολύ συντηρητικοί στην έννοια του «εθνικού» και αρκετά πιο προοδευτικοί σε θέματα κοινωνικών αξιών. Στοιχείο που σε άλλες χώρες εκμεταλλεύεται η νέα ακροδεξιά.
Εντέλει ποια είναι τα χαρακτηριστικά του σκληρού πυρήνα συντηρητισμού στην Ελλάδα; Με τη Χρυσή Αυγή στη φυλακή, σε ποιο χώρο και με ποιον τρόπο εκφράζονται; Υπάρχει διακομματική ταύτιση σε «ευαίσθητα» για την ελληνική κοινωνία θέματα, όπως το μεταναστευτικό, οι επαναπροωθήσεις ή η χρήση βίας από την πλευρά της αστυνομίας προκειμένου να διαφυλαχθεί η κοινωνική «ηρεμία»;
Υπάρχει καθαρή διαφοροποίηση στον άξονα αριστερά – δεξιά αναφορικά με τον τρόπο που βλέπουμε τέτοια θέματα. Η θέση ενός περίπου 30% ότι παρά τον κίνδυνο για ανθρώπινες ζωές, οι επαναπροωθήσεις στη θάλασσα είναι χρήσιμες πυκνώνει εντυπωσιακά από το Κέντρο προς τα Δεξιά και στα ακροδεξιά γιγαντώνεται. Αντίστοιχα και η θέση ότι πρέπει να υπάρχει δυνατότητα της αστυνομίας να απαγορεύει προκαταβολικά κάποια συγκέντρωση για λόγους δημόσιας ασφάλειας ή ότι ο σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα δεν πρέπει να «δένει τα χέρια» της αστυνομίας. Όσο πιο δεξιά, τόσο πιο μικρή η στάθμιση των ελευθεριών και των δικαιωμάτων ως αγαθών σημαντικών σε σχέση με την έννοια της δημόσιας τάξης. Άρα, σημαντική μεν η καταδίκη της ΧΑ, κρίσιμη κοινωνικά και πολιτικά. Αλλά το πολιτικό της κοινό δεν άλλαξε, είναι εκεί και μένει να δει κανείς αν η πολιτική του αντιπροσώπευση που διοχετεύτηκε στην Ελληνική Λύση και τη ΝΔ θα πάρει άλλη μορφή. Ή πώς θα μετακινείται όλο και πιο δεξιά η συντηρητική παράταξη και μέρος του συνολικού πολιτικού συστήματος για να ικανοποιεί αυτές τις αντιλήψεις. Και πάντως, στην έρευνά μας δείχνει ότι παγιώνεται ένας συμπαγής πυρήνας αντιδραστικών ιδεών με σκληρή ακροδεξιά συγκρότηση γύρω στο 7,5%. Γύρω από αυτόν, ανιχνεύεται ένα 15,7% που έχει ισχυρό μέρος των ίδιων αντιλήψεων, τείνει δηλαδή προς τα εκεί. Αυτή είναι η μάχη που έχουμε μπροστά μας και φαίνεται στην αριθμητική αποτύπωση της ακροδεξιάς διολίσθησης. Και εδώ όπως και αλλού στην Ευρώπη, είναι ορατό το ενδεχόμενο πλήρους κανονικοποίησης του ακροδεξιού λόγου.
*Ο Κωστής Παπαϊωάννου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1966. Σπούδασε Ιστορία και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στις Πολιτικές Επιστήμες. Διδάσκει στην Ελληνογαλλική Σχολή Eugène Delacroix. Διευθύνει την πρωτοβουλία «ΣΗΜΕΙΟ για τη Μελέτη και την Αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς».
