Λόης Λαμπριανίδης *
I. Τι συνέβη και γιατί
Στις 4 Σεπτεμβρίου 2023 συνέβησαν οι καταστροφικές πλημμύρες στη Θεσσαλία. Ένα ακραίο μετεωρολογικό φαινόμενο που κατέδειξε πως η κλιματική κρίση είναι εδώ. Η καταστροφή δε θα μπορούσε να έχει αποφευχθεί πλήρως, αλλά μπορούσε τουλάχιστον να μετριαστεί. Και αυτό δεν συνέβη. Αφενός γιατί υπήρξαν εγκληματικές ολιγωρίες από κυβερνητικής και αυτοδιοικητικής πλευράς τα προηγούμενα χρόνια στο κομμάτι των υποδομών, κυρίως επειδή η υλοποίησή τους δεν γίνεται άμεσα εμφανής στους πολίτες και κατ’ επέκταση δεν μετατρέπεται σε ψήφους. Αφετέρου γιατί υπάρχουν διαχρονικά προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας, αλλά και της Δημόσιας Διοίκησης (κεντρικής και τοπικής), που βαλτώνουν για δεκαετίες και έχουν διαπλάσει συνειδήσεις, στερεότυπα, αντιδράσεις και στρεβλές προσδοκίες.
Στο μεσο-μακροπρόθεσμο επίπεδο χρειάζεται να γίνουν κατανοητά ποια ήταν τα στοιχεία ευαλωτότητας και ποια επιτάσσουν άλλες επιλογές, όσον αφορά σε υποδομές, θεσμούς και δράσεις. Ποιες θα είναι οι μακροχρόνιες επιπτώσεις κοινωνικές και οικονομικές, οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν όπως η εγκατάλειψη της παραγωγής, πώληση γεωργικής γης, μετανάστευση κ.λπ. Χρειάζεται ένας ολοκληρωμένος σχεδιασμός της μεσομακροχρόνιας πορείας της περιοχής με ολοκληρωμένα σενάρια για μια δυναμική ανάπτυξη της περιοχής.
Επτά και πλέον μήνες μετά τις καταστροφικές πλημμύρες η κατάσταση στην περιοχή είναι ιδιαίτερα προβληματική κυρίως λόγω της πολιτικής, που ακολούθησε η κυβέρνηση. Πιο συγκεκριμένα:
- Ολοκληρωμένος σχεδιασμός της μεσομακροχρόνιας πορείας της περιοχής: Η κυβέρνηση αποφάσισε ότι τα προβλήματα που προέκυψαν από τις πλημμύρες στη Θεσσαλία δε θα αντιμετωπιστούν με ένα ολοκληρωμένο σχέδιο, αλλά με την υλοποίηση μεμονωμένων έργων.Το υπουργείο Υποδομών είναι ο επισπεύδων κρατικός φορέας και θα μπορεί να αναθέτει τα έργα με διαδικασίες-εξπρές.
- Ανέθεσε στην ΗVAτη σύνταξη ενός masterplan Διαχείρισης Υδάτων στη Θεσσαλία έπειτα από την κακοκαιρία Daniel. Η επιλογή αυτή όμως αποδεικνύεται ιδιαίτερα προβληματική, όπως αναλύεται στη συνέχεια:
- Η HVA(«Εμπορική Ένωση Άμστερνταμ»): Σύμφωνα με τον ιστότοπό της πρόκειται για μια «διεθνώς αναγνωρισμένη γεωργική εταιρεία που διαχειρίζεται περιουσιακά στοιχεία, με μακρά ιστορία στην ανάπτυξη έργων τροπικής καλλιέργειας, με έμφαση πρωτίστως στην Αφρική και τη ΝΑ Ασία». Ιστορικά η εταιρεία εξειδικεύεται στην εκμετάλλευση μεγάλων γεωργικών εκτάσεων σε πρώην ολλανδικές αποικίες και στο εμπόριο των προϊόντων τους, όπως η ζάχαρη!
- Γιατί άραγε επιλέχθηκενα ανατεθεί μια μελέτη σε μια εμπορική εταιρία χωρίς καμία διαγωνιστική διαδικασία; Και γιατί όχι σε κάποιο εξειδικευμένο Διεθνές Ινστιτούτο ή στο πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, του οποίου μέλη έχουν κάνει ήδη έρευνες στην περιοχή και γνωρίζουν καλά τις ιδιομορφίες και τις παθογένειες; .
- Η κυβέρνηση ανάρτησε προς διαβούλευση την πολυσέλιδη τεχνική Έκθεση της HVAμόνο στην αγγλική γλώσσα, τηρώντας προφανώς μόνο προσχηματικά τις προϋποθέσεις δημοσιότητας. Ουσιαστικά απέκλεισε από τη διαδικασία μια πολύ μεγάλη μερίδα του κοινού, δυσχεραίνοντας την ουσιαστική συμμετοχή του, ιδίως αν ληφθεί υπόψη ότι απευθύνεται κυρίως σε αγρότες αλλά και σε πολλούς ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας.
- HΈκθεση είναι προβληματική. Υπήρξαν πολλές αντιδράσεις για την Έκθεση των Ολλανδών, οι οποίες αμφισβητούν βάσιμα την εγκυρότητα της μελέτης. Αναφέρω ενδεικτικά κάποιες ιδιαίτερα αξιόλογες, όπως: από πέντε περιβαλλοντικές οργανώσεις, από την ομάδα του περιφερειάρχη Κουρέτα, από καθηγητές πανεπιστημίου και άλλους πολίτες. Οι πέντε περιβαλλοντικές οργανώσεις σημειώνουν επί της ουσίας της Έκθεσης «….τεράστιες κατασκευαστικές επεμβάσεις, οι οποίες έχουν αποδειχθεί όχι απλά πανάκριβες αλλά και καταστροφικές. … με επιμονή πιέζει για την εκτροπή του Αχελώου …. ιδιωτικοποίηση των υδάτινων πόρων και οικοσυστημάτων. .. αγνοεί την κλιματική κρίση .. αγνοεί τη νομοθεσία της ΕΕ… είναι εξαιρετικά κακογραμμένη και αντιβαίνει στοιχειώδεις κανόνες επιστημονικής δημοσίευσης….». Ο καθηγητής Ν. Μυλόπουλος σημειώνει επίσης ότι η έκθεση «….προτείνει μεμονωμένα αντιπλημμυρικά ενώ το κλειδί στον αντιπλημμυρικό σχεδιασμό είναι η συνεργασία των έργων στη διόδευση των πλημμυρικών φαινομένων…».
- Η κυβέρνηση δηλώνει πως δεν δεσμεύεται από τις προτάσεις της Έκθεσης των Ολλανδών, αλλά στην πράξη φαίνεται ότι προτίθεται να την αξιοποιεί επιλεκτικά (ala carte). Έτσι, προχώρησε άμεσα στην κατάθεση νομοσχεδίου, που έμεινε σε διαβούλευση 9 ημέρες, υιοθετώντας την πρόταση της HVA να συσταθεί «Οργανισμός Διαχείρισης Υδάτων Θεσσαλίας ΑΕ», που θα λειτουργεί με βάση τους κανόνες της ιδιωτικής οικονομίας και θα αναλάβει δημόσιες εξουσίες, όπως η διοίκηση του νερού της Θεσσαλίας και η επιβολή προστίμων. Μάλιστα, προτείνει την ιδέα αυτή ως μοντέλο για τη διοίκηση των υδάτινων πόρων σε κάθε λεκάνη απορροής της χώρας.
- Η κυβέρνηση ανέθεσε επιμέρους μελέτη -για τη διαχείριση των νερών- χωρίς να έχει προηγηθεί η μελέτη του όλου, χωρίς να εκπονηθεί μιαστρατηγική μελέτη για τον σχεδιασμό της ανάπτυξης της περιοχής. Δεν είναι δόκιμο και παραγωγικό να κατατίθενται προτάσεις για τη διαχείριση του νερού, χωρίς να είναι σαφές το μακροπρόθεσμο σχέδιο για την ανάπτυξη της περιοχής, δηλαδή -πόσος πληθυσμός, πόσες καλλιεργούμενες εκτάσεις, τι είδους οικονομική δραστηριότητα γεωργία-κτηνοτροφία – φωτοβολταϊκά- πρώτη μεταποίηση αγροτικών προϊόντων θα υπάρχει στην περιοχή μεσομακροπρόθεσμα.
Εκτός από τις καταστροφικές συνέπειες των πλημμυρών, έχουμε πλέον να αντιμετωπίσουμε και μια άλλη πολύ δύσκολη κατάσταση, για την οποία η κυβέρνηση έχει πάρα πολύ μεγάλη ευθύνη. Ακριβοπλήρωσε (1 εκατ.) μια μελέτη, η οποία αφορά στη διαχείριση του νερού, και δεν είναι επιστημονικά θεμελιωμένη. Η κοινωνία των πολιτών (οικολογικές οργανώσεις, επιστήμονες κ.ά.) μπορεί μεν να σχολιάσει τη μελέτη, χωρίς όμως να μπορεί να συντάξει μια μελέτη εξ αρχής! Έτσι, σήμερα αντί ο δημόσιος διάλογος να περιστραφεί γύρω από τα πάρα πολύ σοβαρά θέματα που αφορούν το μέλλον μιας ολόκληρης Περιφέρειας, κινδυνεύουμε να καταλήξει οποιαδήποτε συζήτηση σε μια στείρα αντιπαράθεση σχετικά με τα πολλά λανθασμένα και μη τεκμηριωμένα προτείνει η μελέτη.
ΙΙΙ. Τι πρέπει και τι μπορεί να γίνει μετά από αυτές τις εξελίξεις
- Απαραίτητο για την εξασφάλιση της προοπτικής της περιοχής είναι οι κάτοικοί της να μην την εγκαταλείψουν. Καθώς η χάραξη και εφαρμογή πολιτικής για την οικονομική ανάκαμψη είναι δύσκολη, περίπλοκη και χρονοβόρα, χρειάζονται γρήγορα και αποτελεσματικά μέτρα που θα διασφαλίσουν ότι οι κάτοικοι θα μείνουν στην περιοχή. Οι κάτοικοι πρέπει να νιώσουν ότι υπάρχει προοπτική. Πρέπει να διασφαλιστεί κάποιου είδους «κοινωνικός μισθός» για να μπορέσουν να ζήσουν στην περιοχή τα επόμενα 1-2 χρόνια.
- Χρειάζεται ένα στρατηγικό σχέδιο για τον ολοκληρωμένο σχεδιασμό της μεσομακροχρόνιας ανάπτυξης της περιοχής. Ο στόχος πρέπει να είναι η αναδιάρθρωση του οικονομικού υποδείγματος με τη μετακίνηση στην παραγωγή προϊόντων υψηλής προστιθέμενης αξίας, που θα διασφαλίζει και την ανθεκτικότητα της περιοχής έναντι περιβαλλοντικών κινδύνων. Για να επιτευχθεί αυτό, απαιτείται: Να πραγματοποιηθεί μελέτη από έγκριτο φορέα που γνωρίζει το αντικείμενο, σε άμεση συνεργασία με την Κεντρική και Περιφερειακή διοίκηση και με συστηματική διαβούλευση με την τοπική κοινωνία, τους παραγωγικούς φορείς και τα πολιτικά κόμματα. Να δοθεί έμφαση στις ιδιαιτερότητες του τόπου, σε μια«τοποκεντρική πολιτική». Με έμφαση στη γνώση–επιστήμη και στις πολιτικές που στηρίζονται σε δεδομένα. Η προστασία από «ακραία καιρικά φαινόμενα» θα επιτευχθεί όχι με «φαραωνικά έργα», αλλά κυρίως με «λύσεις με βάση τη φύση».
- Να δημιουργηθεί Φορέας με μορφήΔιαχειριστικής Αρχής, που θα αναλάβει: Ολοκληρωμένο σχεδιασμό, συντονισμό, υλοποίηση, διαχειριστικό έλεγχο και διαβούλευση με την τοπική κοινωνία. με στόχους την τροποποίηση του ΠΕΠ Θεσσαλίας 2021-27 και την αναδιαπραγμάτευση της ΚΑΠ για την περιοχή. Ο Φορέας πρέπει να διαθέτει: Ισχυρό τοπικό χαρακτήρα, με ενίσχυση των σημερινών δυνατοτήτων των τοπικών φορέων. Ισχυρή πολιτική στήριξη και άμεση συνεργασία με τα αρμόδια υπουργεία. Ισχυρή επιστημονική ομάδα, με αξιοποίηση κυρίως του πανεπιστημίου Θεσσαλίας και στενή συνεργασία με τη Διοίκηση. Μεγάλη χρηματοδότηση, ώστε το Πρόγραμμα για την Ανάπτυξη της Περιοχής να είναι ολιστικό και να συνδυάζει διαφορετικές πηγές χρηματοδότησης, διασφαλίζοντας την επιλεξιμότητα των προτεινόμενων δράσεων για το αντίστοιχο πρόγραμμα και την αύξηση των διαθέσιμων πόρων (π.χ. δανεισμός από Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων).
ΙV. Ένα δυστοπικό σενάριο που μοιάζει ολοένα και περισσότερο πιθανό
Καραδοκεί πάντοτε το εφιαλτικό σενάριο, σύμφωνα με το οποίο η εγκατάλειψη της περιοχής από την κυβέρνηση θα οδηγήσει με βεβαιότητα την περιοχή στα χέρια των funds, ενδεχόμενο για το οποίο είχαμε κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου σε μια παλιότερη δημοσίευσή μας (Λαμπριανίδης, 2023: 20-23).
Αναφέραμε λοιπόν εκεί ότι «Σε παγκόσμιο επίπεδο υπάρχει μια επιταχυνόμενη αλλαγή στη χρήση της γεωργικής γης από καλλιέργειες μικρής κλίμακας, έντασης εργασίας – γεωργία επιβίωσης, προς χρήσεις μεγάλης κλίμακας, έντασης κεφαλαίου, όπως οι βιομηχανικές μονοκαλλιέργειες. Ο αυξανόμενος όγκος και οι μεταβαλλόμενες διατροφικές συνήθειες των ταχέως αναπτυσσόμενων μεγάλων οικονομιών … έχουν οδηγήσει σε σημαντικές αλλαγές στο είδος των καλλιεργειών τροφίμων. Όλα αυτά αύξησαν το ενδιαφέρον για τη γεωργική γη, δηλαδή τις αγοραπωλησίες γεωργικής γης, τις μακροχρόνιες μισθώσεις και άλλες οικονομικές συμφωνίες (π.χ. συμβολαιακή γεωργία με βιομηχανίες και σούπερ μάρκετ). Με σχετικά γρήγορους ρυθμούς αλλάζουν χέρια τα τελευταία χρόνια μεγάλες καλλιεργήσιμες εκτάσεις (“υφαρπαγή γης”-land grabbing) ανά τον πλανήτη, καθώς το επενδυτικό ενδιαφέρον κλιμακώνεται, τόσο από χώρες που αντιμετωπίζουν έλλειψη τροφίμων όσο και από μεγάλα funds… Οι λόγοι για τους οποίους καθυστερεί σχετικά η εξάπλωση των funds στη γεωργική γη είναι οι εξής: μπορεί να προκαλέσει πολιτικές αντιπαραθέσεις και συνεπώς δημιουργεί κινδύνους επενδυτικούς. Επιπλέον οι εταιρείες αυτές…επιθυμούν να τοποθετηθούν σε γιγαντιαία εν γένει κλίμακα, εκατοντάδων ή και χιλιάδων στρεμμάτων και βεβαίως τέτοιες εκτάσεις δεν διατίθενται προς πώληση…
Στη Θεσσαλία, πριν από τις πλημμύρες υπήρχε έλλειψη μεγάλων διαθέσιμων γεωργικών εκτάσεων προς πώληση. Όμως, καθώς πολύ μεγάλα μέρη του κάμπου απαξιώθηκαν, δεν είναι αδύνατο να φανταστεί κανείς εκτεταμένες πωλήσεις, με αποτέλεσμα να εμπέσουν στο επενδυτικό ενδιαφέρον των funds. Αλλά και οι τιμές της γης είναι δυνατό να μειωθούν (έως και δραματικά αν δεν στηριχθούν ουσιαστικά οι πλημμυροπαθείς από το κράτος), διευκολύνοντας επομένως την κερδοσκοπική αγοροπωλησία. Συνεπώς δικαιούμαστε να εκφράζουμε ανησυχία, ιδίως αν το κράτος αδιαφορήσει για την ουσιαστική στήριξη των αγροτών, ώστε να παραμείνουν στην γη τους, έστω και υποαπασχολούμενοι για κάποιο διάστημα, ή ετεροαπασχολούμενοι σε έργα που θα εκτελεστούν στην περιοχή (π.χ. δημόσια αντιπλημμυρικά). Σε ένα ακραίο / δυστοπικό ενδεχόμενο αν δοθεί η δυνατότητα στις επενδυτικές αυτές εταιρίες να τοποθετηθούν στον κάμπο, θα προσφέρουν εργασία έναντι ευτελιστικής αμοιβής, αξιοποιώντας ενδεχομένως και εισαγομένους επί τούτου μετανάστες, που θα πιέσουν και τις αμοιβές των εναπομενόντων κατοίκων, με αποτελέσματα σε κοινωνικοπολιτικό, πέραν του οικονομικού επιπέδου, δυσοίωνα».
Αυτό λοιπόν που ίσως φαινόταν σε κάποιους υπερβολικό, με την πρόσφατη συνέντευξη ο διευθύνων σύμβουλος της HVA το επιβεβαιώνει και μας δείχνει με σαφήνεια πως παρόμοιες σκέψεις ωριμάζουν σε κάποιους «επενδυτικούς κύκλους». Περιγράφει τα σχέδιά του για την περιοχή πληροφορώντας μας για τις δραστηριότητες της εταιρείας του: «… η HVA αναλαμβάνει παραχωρήσεις γης σε διάφορες χώρες, τις οποίες μπορούμε να αξιοποιήσουμε για πολλά χρόνια (π.χ. 50 ή 100) και να αναπτύξουμε δραστηριότητες που αφορούν κυρίως σε παραγωγή φαγητού… φροντίζουμε αυτές οι περιοχές να έχουν αρδευτικά κανάλια, να δημιουργηθούν τα εργοστάσια που επεξεργάζονται τα προϊόντα …και οι υποδομές που απαιτούνται … Αναλαμβάνουμε δηλαδή από το Α μέχρι το Ω του project, συν τη διαχείριση της έκτασης και των εργοστασίων της… Το επόμενο βήμα, είναι να δημιουργηθεί ένα επενδυτικό ταμείο, το The Thessaly Growth Fund …. Έχουμε κάνει συζητήσεις με διάφορους φορείς που μπορεί να συμμετάσχουν στο Ταμείο αυτό π.χ. τράπεζες, εφοπλιστές, διάφοροι επιχειρηματίες – είναι όλοι θετικοί να μπουν. …..εμείς μπορούμε να φέρουμε τα υπόλοιπα κονδύλια και να συγκεντρώσουμε ένα συνολικό ποσό της τάξης των €500 εκατ. το οποίο με μόχλευση (π.χ. με δανεισμό) μπορεί να ξεπεράσει το €1 δισ. Στόχος είναι η απόδοση της τάξης του 15%-20% σε ετήσια βάση».
Ο καλοπροαίρετος αναγνώστης μπορεί πλέον να διαπιστώσει πολύ καθαρά πως οι κίνδυνοι που διατυπώσαμε λίγους μήνες πριν, αποκτούν ολοένα και πιο καθαρά πρόσωπο και μεγαλύτερη πιθανότητα υλοποίησης. Οι μεγάλες επενδυτικές εταιρείες φροντίζουν πάντοτε να δρουν, όταν κάποιο «σοκ» (φυσικό ή κοινωνικό) διαμορφώνει εξαιρετικές ευκαιρίες για να κερδοσκοπήσουν, αγοράζοντας σήμερα φτηνά και πουλώντας αύριο ακριβά, όταν θα έχει αποκατασταθεί κάπως η τάξη. Από τις διεργασίες αυτές, το όφελος σχεδόν αποκλειστικά κατευθύνεται στους ιδιοκτήτες/διαχειριστές/μετόχους τους, με το ευρύ κοινό και τις χώρες δραστηριοποίησής τους να μοιράζονται τις ζημιές. Όπως άλλωστε πολύ σαφώς διευκρινίζει ο διευθύνων της HVA, αναμένει υψηλότατες αποδόσεις της τάξης του 15%-20% σε ετήσια βάση (επομένως με πλήρη απόσβεση σε μονοψήφιο αριθμό ετών), με τα κέρδη να διαμοιράζονται σε τράπεζες, εφοπλιστές κ.λπ., επομένως σε χέρια ολιγαρχών και μέσω αυτών πιθανότατα αργά ή γρήγορα στο εξωτερικό και δη σε φορολογικούς παραδείσους, στερώντας την χώρα και τους ανθρώπους της από ζωτικής σημασίας πόρους και εισοδήματα.
Είναι ολοφάνερο πως δεν υπάρχει καιρός για χάσιμο. Περισσότερο από ένα αιώνα από τον αγώνα των Θεσσαλών αγροτών εναντίον των τσιφλικιών, μια νέα χρηματιστική εκδοχή τους απειλεί να ανακτήσει την κυριαρχία του κάμπου. Αυτήν τη φορά μάλιστα ίσως χωρίς καν οι κολλήγοι να δουλεύουν την γη… Δυστυχώς, η εξέλιξη του νεοφιλελευθερισμού μας επιστρέφει με ταχύτατους ρυθμούς από τον 21ο αιώνα πίσω προς τον 19ο. Χρειάζεται επομένως άμεσα μια συμμαχία των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων της περιοχής καταρχάς, για να διεκδικηθεί η συμπεριληπτική ανάπτυξη της Θεσσαλίας και η αποφυγή της επερχόμενης ολιγαρχικής/πλουτοκρατικής και εν τέλει βαθιά αντιδημοκρατικής λύσης που προτείνει η HVA.
Σημειώσεις
1.Προσχέδιο του κειμένου αυτού παρουσιάστηκε στις 19 Απριλίου στη Λάρισα σε Ημερίδα που οργάνωσε το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ με θέμα: «Ανασυγκρότηση Θεσσαλίας μετά τις καταστροφικές πλημμύρες: Ποιος θα την κάνει και πώς θα γίνει».
2.Η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, η Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης, η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, η Greenpeace και η WWF Ελλάς.
3.Ο κοινωνικός μισθός θα μπορούσε να πάρει και τη μορφή αμοιβής για κάποιου είδους απασχόληση ή επ’ αμοιβή επιμόρφωση π.χ. για νέες καλλιεργητικές μεθόδους.
4.ΕΠΑ Εθνικό Πρόγραμμα Ανάπτυξης 2021-25, Επιχειρησιακά πρόγραμμα Υποδομών και Περιβάλλοντος, Ταμείο για Φυσικές καταστροφές κ.λπ.
*Συνταξιούχος Καθηγητής Τμήμα Οικονομικών Επιστημών Πανεπιστημίου Μακεδονίας και επικεφαλής της Ερευνητικής Μονάδας Περιφερειακής Ανάπτυξης και Πολιτικής (ΕΜΠΑΠ)
Πηγή : https://tvxs.gr
