Σε μετάφραση του Δημήτρη Σούρδη*
Enzo Traverso*
Με την πτώση του κομμουνισμού το 1989 έπεσε η αυλαία ενός έργου που ήταν εξίσου επικό και τραγικό, συναρπαστικό και αποκρουστικό και έδωσε τέλος στο εγχείρημα μιας γιγαντιαίας ανθρώπινης περιπέτειας να αλλάξει τον κόσμο. Η εποχή της αποαποικιοποίησης και του κράτους πρόνοιας είχε μεν παρέλθει, αλλά η κατάρρευση του κομμουνισμού ως καθεστώτος σήμανε και το τέλος του επαναστατικού κομμουνισμού**. Το τέλος της ΕΣΣΔ όμως, αντί να απελευθερώσει νέες δυνάμεις, είχε ως αποτέλεσμα μια ευρεία συνειδητοποίηση της ιστορικής ήττας των επαναστάσεων του 20ού αιώνα.
Με το τέλος του υπαρκτού σοσιαλισμού, παραδόξως ναυάγησε και ολόκληρη η κομμουνιστική ουτοπία.
Η Αριστερά του 21ου αιώνα πρέπει να επανεφεύρει τον εαυτό της και να αποστασιοποιηθεί από τις παλιές πρακτικές. Πρέπει να παράγει νέα μοντέλα, νέες ιδέες και μια νέα ουτοπική φαντασία. Μια τέτοια ανασυγκρότηση δεν είναι εύκολη υπόθεση, διότι η πτώση του κομμουνισμού άφησε έναν κόσμο χωρίς εναλλακτικές λύσεις στον καπιταλισμό και δημιούργησε ένα νέο πολιτισμικό τοπίο. Μια νέα γενιά έχει μεγαλώσει σε έναν νεοφιλελεύθερο κόσμο που γνωρίζει μόνο τον καπιταλισμό ως τρόπο ζωής.
Η Αριστερά ανακάλυψε εκ νέου ένα ολόκληρο σύνολο επαναστατικών παραδόσεων -ιδιαίτερα τον αναρχισμό- που καταπιέστηκαν ή περιθωριοποιήθηκαν τον περασμένο αιώνα και αναγνώρισε ένα πλήθος πολιτικών θεμάτων που προηγουμένως αγνοούνταν ή των οποίων οι ανησυχίες κηρύσσονταν δευτερεύουσες. Οι εμπειρίες των κινημάτων της εναλλακτικής παγκοσμιοποίησης της Αραβικής Άνοιξης, του Occupy Wall Street, των Ισπανών Αγανακτισμένων, του ΣΥΡΙΖΑ, της γαλλικής Nuit Debout και των Κίτρινων Γιλέκων, των φεμινιστικών και ΛΟΑΤ κινημάτων και του Black Lives Matter αποτελούν βήματα στη διαδικασία οικοδόμησης μιας νέας επαναστατικής φαντασίας. Είναι ανόμοιες, θεμελιωμένες σε αναμνήσεις και ταυτόχρονα αποκομμένες από την ιστορία του 20ού αιώνα.
Αν ο κομμουνισμός του 20ού αιώνα γεννήθηκε ως μια προσπάθεια να κατακτήσει τον ουρανό, εξελίχθηκε με και ενάντια στον φασισμό σε μια έκφραση της διαλεκτικής του διαφωτισμού. Τελικά, οι βιομηχανικές πόλεις σοβιετικού τύπου, τα πενταετή σχέδια, η κολεκτιβοποίηση της γεωργίας, τα
διαστημικά οχήματα, τα γκουλάγκ που μετατράπηκαν σε εργοστάσια, τα πυρηνικά όπλα και οι οικολογικές καταστροφές ήταν όλες διαφορετικές μορφές της νίκης της εργαλειακής λογικής.
Δεν ήταν ο κομμουνισμός το τρομερό πρόσωπο του ονείρου του Προμηθέα, μια ιδέα προόδου που έσβησε και κατέστρεψε κάθε εμπειρία αυτοαπελευθέρωσης;
Ο σταλινισμός δεν ήταν η καταιγίδα που, κατά τον Βάλτερ Μπένγιαμιν, κάνει τον σωρό των ερειπίων να μεγαλώνει μέχρι τον ουρανό και που εκατομμύρια άνθρωποι τον περνούν λανθασμένα για "πρόοδο"; Ο φασισμός συνδύασε ένα σύνολο συντηρητικών αξιών των αντιπάλων του διαφωτισμού με μια σύγχρονη λατρεία της επιστήμης, της τεχνολογίας και της μηχανικής δύναμης. Ο σταλινισμός συνδύασε μια παρόμοια λατρεία της τεχνολογικής νεωτερικότητας με μια ριζοσπαστική και αυταρχική μορφή διαφωτισμού: ο σοσιαλισμός μεταμόρφωσε τον κόσμο σε μια ψυχρή ουτοπία;
Μια νέα, παγκόσμια αριστερά δεν θα πετύχει όσο αρνείται αυτή την ιστορική εμπειρία. Η διάσωση του χειραφετητικού πυρήνα του κομμουνισμού από αυτό το πεδίο συντριμμιών δεν είναι μια αφηρημένη, διανοητική προσπάθεια. Θα απαιτήσει νέους αγώνες και νέες συνθέσεις, στους οποίους το παρελθόν ξαφνικά επιστρέφει και η μνήμη του "αναβιώνει". Οι επαναστάσεις δεν μπορούν να σχεδιαστούν εκ των προτέρων. Έρχονται πάντα απροσδόκητα.
* Ο Enzo Traverso διδάσκει ιστορία στο Πανεπιστήμιο Cornell της Νέας Υόρκης.
** Σ.τ.Μ.: Από το βιβλίο του “Revolution: An Intellectual History “, Verso Books 2021. Το απόσπασμα είναι ο επίλογος της ενότητας που εξετάζεται ο κομμουνισμός ως επανάσταση, ως καθεστώς, ως αντιαποικιοκρατία και ως παραλλαγή της σοσιαλδημοκρατίας.
