Ο νέος παγκόσμιος χάρτης, ο πόλεμος και οι BRICS

Παρά τις εντυπώσεις που δημιουργούν οι τάσεις βίαιης διπολοποίησης που αναδεικνύονται όσο διαρκεί ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος, η μεγάλη εικόνα παραμένει πολύ περισσότερο σύνθετη. Η Δύση δεν ταυτίζεται με τον κόσμο και ο κόσμος δεν περιορίζεται στη Δύση. Είναι δύσκολο να υιοθετηθεί ο πολιτικός λόγος και η κουλτούρα του νέου διπολισμού στην Ινδία, την Κίνα, τη Νότια Αφρική, τη Νιγηρία, την Ινδονησία, την Αργεντινή ή την Βραζιλία.

Όπως εξηγήσαμε εδώ από τον Μάρτιο, παρά τη σχετική απομόνωση της ρωσικής επιθετικότητας σε επίπεδο ΟΗΕ, ο πλανήτης δεν βιάζεται να εισέλθει σε ένα νέο Ψυχρό Πόλεμο χαρακτηριζόμενο από ένα νέο διπολισμό. Ένα μήνα μετά την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, η κυβέρνηση της Ινδίας δήλωσε ότι η χώρα επιθυμεί καλές σχέσεις τόσο με τις ΗΠΑ όσο και με την Ρωσία, ανεξαρτήτως εξελίξεων. Η Κίνα στήριξε και στηρίζει, διακριτικά στην αρχή, σαφέστερα στη συνέχεια, την Ρωσία. Ενώ η Βόρεια Κορέα προέβη στην πρώτη δοκιμή διηπειρωτικού βαλλιστικού πυραύλου από το 2017.

Σε αυτό το σύνθετο πλαίσιο, η ομάδα των BRICS (Βραζιλία – Ρωσία – Ινδία – Κίνα – Νότια Αφρική) τάραξε τα νερά στις 23-24 Ιουνίου με την πρώτη σύνοδο κορυφής μετά το ξέσπασμα του ρωσο-ουκρανικού πολέμου, και τις ανακοινώσεις, δηλώσεις και διαρροές που ακολούθησαν.

Η σύνοδος (14η στην ιστορία των BRICS), που πραγματοποιήθηκε με τηλεδιάσκεψη, φιλοξενήθηκε από τον Κινέζο πρόεδρο και σηματοδότησε την επανέναρξη εντατικότερων συναντήσεων μεταξύ Ρωσίας, Κίνας και Ινδίας. Ο πρόεδρος Σι διατύπωσε εκ νέου την αντίθεσή του με τις κυρώσεις στη Ρωσία και σχολίασε ότι οι εντάσεις «μεταξύ ηγεμονικών μπλοκ» δεν θα φέρουν ειρήνη και ασφάλεια, αλλά «θα οδηγήσουν σε πόλεμο και συγκρούσεις».

Εξίσου σημαντικές ήταν οι δηλώσεις που ακολούθησαν. Μεταξύ άλλων, η αξιωματούχος της Οργάνωσης Purnima Anand (Ινδία) δήλωσε ότι η Αίγυπτος, η Σαουδική Αραβία και η Τουρκία αναμένεται να ενταχθούν «σύντομα» στην ομάδα. Οι χώρες αυτές, είπε, ετοιμάζονται να υποβάλουν αίτηση για ένταξη. Συμπλήρωσε όμως ότι οι διαδικασίες ένταξης της Αιγύπτου, της Σαουδικής Αραβίας και της Τουρκίας ενδέχεται να μην πραγματοποιηθούν ταυτόχρονα.

Σύμφωνα με το Middle East Monitor, στο ίδιο μήκος κύματος βρέθηκε και ο Li Kexin, Γενικός Διευθυντής του Τμήματος Διεθνών Οικονομικών Υποθέσεων του Κινεζικού Υπουργείου Εξωτερικών. Ο Κινέζος αξιωματούχος δήλωσε ότι αρκετές χώρες χτυπούν την πόρτα του οργανισμού και κατονόμασε την Τουρκία, την Ινδονησία, την Σαουδική Αραβία, την Αίγυπτο και την Αργεντινή.

Είναι γεγονός ότι από το 2017, οι BRICS συζητούν την ενσωμάτωση νέων μελών με διάφορους τρόπους και σχήματα. Στη σύνοδο κορυφής των BRICS στο Xiamen της Κίνας το 2017 διατυπώθηκε το σχέδιο επέκτασης των BRICS, σύμφωνα με το οποίο νέες χώρες προστίθενται στην ομάδα BRICS ως μέλη ή ως μόνιμοι προσκεκλημένοι ή συμμετέχοντες στο διάλογο.

Τότε είχε ειπωθεί ότι μια ομάδα «BRICS Plus» θα περιλάμβανε την Αίγυπτο, την Αργεντινή, την Ινδονησία, το Καζακστάν, τη Νιγηρία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, τη Σαουδική Αραβία, τη Σενεγάλη και την Ταϊλάνδη. Παρότι οι σύνθετες και περίπλοκες σχέσεις μεταξύ Ινδίας και Κίνας έχουν γενικά φρενάρει τη διεύρυνση (κυρίως διότι η Ινδία θέλει να εξασφαλίσει ότι τα νέα μέλη δεν θα ενισχύσουν περαιτέρω τη θέση της Κίνας στον οργανισμό), η γενική κατεύθυνση της διεύρυνσης έχει αποφασιστεί.

Σε αυτό το πλαίσιο αναφέρεται τώρα και η Τουρκία, μέλος του ΝΑΤΟ και – στα χαρτιά – υποψήφια χώρα προς ένταξη στην ΕΕ. Προφανώς οι προσδοκίες – και η πανηγυρική δημοσιοποίησή τους – δεν εγγυώνται το αποτέλεσμα. Τόσο οι Ρώσοι όσο και οι Κινέζοι αξιωματούχοι του οργανισμού έχουν κάθε λόγο να διατυμπανίζουν τις υπό διαμόρφωση σχέσεις ως μελλοντικές διευρύνσεις. Εάν εντρυφήσουμε στο πολυσέλιδο επίσημο ανακοινωθέν της 14ης Συνόδου των BRICS, διαπιστώνουμε π.χ. σε σχέση με την Τουρκία ότι αναφέρεται (στο σημείο 47) ως εταίρος διαλόγου για την επίτευξη μιας ζώνης ελευθέρου εμπορίου.

Όμως σε κάθε περίπτωση, για χώρες κλειδί στις αντίστοιχες περιοχές τους όπως η Τουρκία ή η Αίγυπτος, κάθε ενίσχυση της σχέσης με τους BRICS αποτελεί όχι μόνον είδηση αλλά και τροφή για στρατηγική σκέψη.

Η από δεκαετίες ανερχόμενη Κίνα είναι ήδη η χώρα με τα μεγαλύτερα συναλλαγματικά διαθέσιμα. Το Πεκίνο συζητά τώρα με την Ρωσία, την Ινδία, τα άλλα μέλη των BRICS αλλά και κράτη όπως η Μαλαισία, η Σιγκαπούρη, η Ινδονησία και το Χονγκ Κονγκ, τη δημιουργία ενός διεθνούς νομίσματος (ανταγωνιστικού του αμερικανικού δολαρίου) που θα βασίζεται στο καλάθι των νομισμάτων των χωρών που θα συμμετέχουν. Ένα διευρυμένο σχήμα θα συνιστά, ουσιαστικά, εναλλακτικό G20 αλλά με αυξημένες φιλοδοξίες.

Από το 2009, οι BRICS αποτέλεσαν σημαντικό και υπό διαμόρφωση παράγοντα στο νέο παγκόσμιο χάρτη. Οι χώρες του οργανισμού αποτελούν το 41% του παγκόσμιου πληθυσμού και διαθέτουν το 24% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Τα συνολικά συναλλαγματικά τους διαθέσιμα σήμερα είναι 4 τρισεκατομμύρια δολάρια.

Θα καταστεί η διευρυμένη ομάδα συνεκτικό μπλοκ; Εξαιρετικά δύσκολο. Οι διαφορές είναι πολλές. Όμως σημαντικές, παρόλα αυτά, θα είναι και οι συνεχείς διαδράσεις και αναζητήσεις κοινών τόπων, ενώ δραματικές συνέπειες μπορεί να έχει η ανάδειξη μιας ανταγωνιστικής προς το δολάριο νομισματικής ζώνης και ο επιταχυνόμενος νομισματικός πόλεμος. Η περαιτέρω πολιτικοποίηση του νομισματικού ανταγωνισμού στο νέο περιβάλλον του ρωσο-ουκρανικού πολέμου είναι εξαιρετικά ανησυχητική όχι γιατί απειλείται η γεωπολιτική ηγεμονία του δολαρίου – αυτό είναι ούτως ή άλλως υπό σχετική υποχώρηση – αλλά γιατί επιταχύνονται οι τάσεις παγκόσμιας οικονομικής αποσταθεροποίησης.

Η Κίνα ανέκαθεν έβλεπε τον εαυτό της ως ηγετική δύναμη της ομάδας των BRICS, κάτι που δυσαρεστούσε ιδιαίτερα την Ινδία και προβλημάτιζε σε μικρότερο βαθμό την Ρωσία. Η Ινδία ανήκει και στο τετραμερές σχήμα Quad στον Ινδο-ειρηνικό (Αυστραλία, ΗΠΑ, Ιαπωνία, Ινδία), αλλά παραμένει σαφής στην επιφυλακτικότητά της απέναντι στην καταδίκη της Ρωσίας. Σε γενικές γραμμές, η πίεση που ασκείται με τις δυτικές κυρώσεις λειτουργεί, τελικώς, ως ενοποιητικός παράγοντας στην ομάδα.

Παρά τα φαινόμενα, ο νέος κόσμος θα είναι πολυκεντρικός. Αυτό φαίνεται όχι μόνον από τις εξελίξεις πέραν της Δύσης αλλά και από εκείνες στο εσωτερικό της. Ενώ στις ΗΠΑ τα όποια προβλήματα δεν σχετίζονται με τον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο (αντίθετα η ενεργειακή θέση των ΗΠΑ ενισχύεται), στην Ευρώπη η ρωσική παροχή δεν μπορεί να αντικατασταθεί άμεσα, γι’ αυτό και αναπτύσσονται δύσκολα σενάρια δραστικής εξοικονόμησης ενέργειας. Από την άλλη πλευρά, η Ρωσία αναζητά – μέχρι στιγμής επιτυχώς – εναλλακτικούς πελάτες. Η Κίνα και η Ινδία έχουν αυξήσει τις εισαγωγές αργού πετρελαίου από τη Ρωσία, συμβάλλοντας στην αντιστάθμιση των απωλειών από τις ακυρώσεις της Δύσης,

Η Ινδία αγόρασε έξι φορές περισσότερο ρωσικό πετρέλαιο τη φετινή άνοιξη σε σύγκριση με την ίδια περίοδο πέρυσι, ενώ στην Κίνα οι εισαγωγές ρωσικού πετρελαίου τον Μάϊο-Ιούνιο ξεπέρασαν για πρώτη φορά τις εισαγωγές από τη Σαουδική Αραβία, της οποίας η πιο πρόσφατη προμήθεια συμφωνήθηκε σε γιουάν, όχι δολάρια.

Αλλά οι BRICS δεν συγκροτούν σήμερα ενιαία λειτουργική κατηγορία στο πλαίσιο ενός ιεραρχικά παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Δεν πρόκειται για μία νέα εκδοχή της ημι-περιφέρειας του Wallerstein στο παλαιό σχήμα «κέντρο – ημι-περιφέρεια – περιφέρεια». Παρότι το σχήμα έχει επανέλθει σε ορισμένους κύκλους, η δομική του ακαμψία δεν προσφέρεται για τη σημερινή διεθνή πολιτική οικονομία. Στην πραγματικότητα, κάθε δομική προσέγγιση που βασίζεται σε ιεραρχικές σχέσεις μεταξύ των μερών θα οδηγήσει σε παραπλανητικά συμπεράσματα: οι χώρες διανύουν τροχιές που εξαρτώνται από πολλαπλούς παράγοντες και ανακαθορίζουν τις μεταξύ τους σχέσεις σε κομβικά σημεία.

Ένα τέτοιο κομβικό σημείο είναι ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος και τα διαφορετικά σενάρια εκβάσεων που διαμορφώνονται. Με δυο λόγια: Όσο συντηρείται η πολεμική φάση, επιτυγχάνεται μια προσωρινή ανάσχεση της εκδήλωσης της πολυκεντρικότητας. Όμως το κόστος της βίαιης διπολοποίησης είναι τεράστιο: αφενός ενισχύεται ο κίνδυνος κλιμάκωσης του πολέμου, αφετέρου οι ευρωπαϊκές κοινωνίες εκτίθενται σε πιέσεις που σταδιακά θα οδηγήσουν σε απρόβλεπτες πολιτικές, περιφερειακές και διεθνείς συνέπειες.

Τα επόμενα βήματα των BRICS θα εξαρτηθούν φυσικά όχι μόνον από τα σχεδιαζόμενα εντός της ομάδας αλλά και από τις διεθνείς εξελίξεις και ανακατατάξεις τους επόμενους μήνες και χρόνια. Όμως σε κάθε περίπτωση, η σημερινή συγκυρία αποτυπώνει μία στιγμή ιστορικής αναδιάταξης των κρατών εντός και εκτός της Δύσης.

Κώστας Α. Λάβδας

* Ο Κώστας Α. Λάβδας είναι Καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και έχει διατελέσει, μεταξύ άλλων, Senior Research Fellow στο London School of Economics και κάτοχος της Έδρας Ελληνικών και Ευρωπαϊκών Σπουδών «Κωνσταντίνος Καραμανλής» στο Fletcher School of Law and Diplomacy του Πανεπιστημίου Tufts στις ΗΠΑ.