75 χρόνια από τη γέννηση της Γιουγκοσλαβίας

Γιώργος Στάμκος

Σαν σήμερα, πριν 75 χρόνια, και συγκεκριμένα στις 29 Νοεμβρίου 1943 γεννήθηκε μια χώρα που επί μισό αιώνα διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στα Βαλκάνια και στον ψυχροπολεμικό κόσμο, ήταν ηγέτιδα δύναμη του κινήματος των Αδεσμεύτων, αλλά τελικά διαλύθηκε με τον πλέον επώδυνο τρόπο: η Σοσιαλιστική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας (SFRJ) ή απλώς Γιουγκοσλαβία (Νοτιοσλαβία ελληνιστί).

Συγκεκριμένα στις 29 Νοεμβρίου του 1943 το αντιφασιστικό Συμβούλιο Εθνικής Απελευθέρωσης της Γιουγκοσλαβίας (Antifašističko Vijeće Narodnog Oslobođenja Jugoslavije) συνεδρίασε στην πόλη Jajce της Βοσνίας, με επικεφαλείς τους παρτιζάνους του Τίτο. Εκεί θεσπίστηκε ένα πολιτικό πρόγραμμα που ανάμεσα στ’ άλλα προέβλεπε και τη συγκρότηση ενός γιουγκοσλαβικού κράτους, που θα έπαιρνε τελικά τη μορφή μιας σοσιαλιστικής ομοσπονδιακής ένωσης με αρχηγό της τον Στρατάρχη Τίτο (1892-1980)…

Γιουγκοσλαβία: Μια “χώρα-γέφυρα”

Εβδομήντα πέντε χρόνια αργότερα το όνομα “Γιουγκοσλαβία” (jugoslavija) είναι ένα όνομα που σε κάποιους προκαλεί θλίψη, θυμίζοντας τους τον αιματηρό εμφύλιο πόλεμο της δεκαετίας του 1990, ενώ σε κάποιους άλλους προκαλεί μια αφόρητη νοσταλγία για μια ανύπαρκτη πλέον χώρα στην οποία έζησαν τα καλύτερά τους χρόνια. Έζησαν “ενωμένοι κι αδελφωμένοι” ένα όνειρο που εξελίχθηκε τελικά σε εφιάλτη. Με πρωτεύουσα το Βελιγράδι η Γιουγκοσλαβία ήταν μια σοσιαλιστική ομοσπονδία που αποτελούνταν από έξι ομόσπονδες δημοκρατίες, με τέσσερις επίσημες γλώσσες, τρεις κύριες θρησκείες και δεκάδες επίσημα καταγεγραμμένες μειονότητες. Σ’ αυτή την πολυεθνικότερη χώρα της Ευρώπης ζούσαν 22 εκατομμύρια άνθρωποι σε συνθήκες ασφάλειας, σχετικής ελευθερίας και ευημερίας που οφείλονταν στην επιδέξια πολιτική του Στρατάρχη Τίτο, ο οποίος ήξερε να κρατά καλά τις ισορροπίες ανάμεσα στον καπιταλιστικό και στον κομμουνιστικό κόσμο.

Πλέον η Γιουγκοσλαβία υπάρχει μόνο στα βιβλία της Ιστορίας, καθώς διαλύθηκε αιματηρά, και στη θέση της δημιουργήθηκαν επτά ανεξάρτητα εθνικά κράτη. Για έναν αγεωγράφητο κι ακόμη χειρότερα για έναν μαθητή σχολείου η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας ήταν ένα σκληρό κτύπημα: Αντί για μία χώρα με μία πρωτεύουσα, τώρα πρέπει να μάθει για επτά χώρες με επτά πρωτεύουσες. Έχοντας μεγαλώσει στην απλότητα της παλιάς γεωγραφίας χάνουμε την υπομονή μας με την πολυπλοκότητα της καινούργιας. Η “Βαλκανοποίηση” μας κυνηγά συνεχώς: Στη θέση ενός μωσαϊκού από έθνη που υπήρχαν στα Βαλκάνια τα τέλη του 19ου αιώνα, δημιουργήθηκε ως τις αρχές του 21ου αιώνα ένα μωσαϊκό από εθνικά κράτη. Ο κατακερματισμός και η πολυπλοκότητα συνεχίζει να ζει και να βασιλεύει στα Βαλκάνια.

Η Γιουγκοσλαβία μπορεί να εξαφανίστηκε από το χάρτη αλλά συνεχίζει να υπάρχει στις καρδιές και στο νου πολλών χιλιάδων ανθρώπων, οι οποίοι υποφέρουν από τη λεγόμενη “Γιούγκο-νοσταλγία” (Yugo-Nostalgia), τη νοσταλγία της παλιάς ενωμένης Γιουγκοσλαβίας.  Η χώρα αυτή εκτείνονταν από το όρος Τρίγκλαβ, στις σλοβενικές Άλπεις, μέχρι τη Γευγελή στα ελληνικά σύνορα. “Από τον Βαρδάρη μέχρι το Τρίγκλαβ…” (Od Vardara pa do Triglava): Έτσι ξεκινούσε ένα πολύ δημοφιλές τραγούδι της δεκαετίας του 1980 που είχε τον τίτλο “Γιουγκοσλάβια” (Jugoslavjia), και το οποίο εξυμνούσε τις ομορφιές και τις χαρές της ενιαίας Γιουγκοσλαβίας, μιας χώρας που είχε στους κόλπους της πολλούς λαούς, πολιτισμούς και εθνότητες.

Λίγο πριν τη διάλυσή της η Γιουγκοσλαβία είχε 22 εκατομμύρια κατοίκους, αποτελούνταν από έξι ομόσπονδες δημοκρατίες, με τέσσερις επίσημες γλώσσες (Σέρβικα, Κροάτικα, Σλοβένικά και Σλαβομακεδόνικα), τρεις κύριες θρησκείες (Ορθοδοξία, Καθολικισμός, Μουσουλμανισμός) και πάνω από 30 επίσημα καταγεγραμμένες εθνικές μειονότητες. Ήταν ίσως ο γνησιότερος κληρονόμος της πολυεθνικής Αψβουργικής Αυτοκρατορίας, στην ουσία μια μίνι Αψβουργική Αυτοκρατορία σε βαλκανική, ομοσπονδιακή και σοσιαλιστική εκδοχή. Η φυσιογνωμία της ήταν βαλκανική και κεντροευρωπαϊκή, Μεσογειακή και ηπειρωτική, Δυτική και ανατολική ταυτόχρονα. Ήταν αυτό που ονομάζουμε μια “χώρα-γέφυρα”.

Γιουγκοσλάβοι: Τα “ορφανά” της διαλυμένης Γιουγκοσλαβίας

Αν και δεν υπήρχε αρχικά η εθνότητα “Γιουγκοσλάβοι”, εντούτοις στην απογραφή του 1981 δήλωσαν “Γιουγκοσλάβοι” (και όχι οποιαδήποτε άλλη επίσημη εθνότητα) 1.216.463 άνθρωποι, δηλαδή το 5,4% του συνολικού πληθυσμού της πρώην ενιαίας Γιουγκοσλαβίας. Την εθνική ταυτότητα “Γιουγκοσλάβος” δήλωναν κυρίως τα τέκνα των μικτών γάμων, που αρνούνταν να υιοθετήσουν την ταυτότητα του πατέρα ή της μητέρας τους. Ήταν κατά κοινή πεποίθηση μια χαλαρή εθνική ταυτότητα, που λειτουργούσε ως “ουδέτερη ζώνη” αλλά και ως συγκολλητική ουσία ανάμεσα στις διάφορες, συχνά ανταγωνιστικές εθνικές ταυτότητες της χώρας.

Το μεγαλύτερο ποσοστό “Γιουγκοσλάβων” απαντούνταν στη Βοσνία & Ερζεγοβίνη, όπου το 1991 περίπου 242,682 άνθρωποι (5.54% του πληθυσμού) δήλωναν “Γιουγκοσλάβοι” και όχι μέλη κάποιας συγκεκριμένης εθνότητας, καθώς στη Βοσνία κατοικούσαν κυρίως Σέρβοι, Βόσνιοι Μουσουλμάνοι (Μποσνιάκοι) και Κροάτες. Τη δεκαετία του 1980 το 16% όλων των παιδιών στη Βοσνία προέρχονταν από μεικτούς γάμους και συνεπώς ο κάθε δεύτερος κάτοικος της χώρας είχε κάποια στενή συγγένεια με αλλόδοξους και αλλοεθνείς. Το ποσοστό αυτό σχεδόν εξαλείφθηκε στην απογραφή του 1996, στη διαλυμένη από τον πόλεμο Βοσνία, καθώς οι “Γιουγκοσλάβοι”, συνήθως τέκνα μικτών γάμων, εξαναγκάστηκαν να διαλέξουν πλευρά και συμπαγή εθνική ταυτότητα και να υιοθετήσουν την εθνότητα του πατέρα ή της μητέρας τους.

Στη σημερινή Σερβία το 1,1% (81.000) του πληθυσμού δηλώνουν εθνικά “Γιουγκοσλάβοι”. Το μεγαλύτερο ποσοστό “Γιουγκοσλάβων” εντοπίζεται στη πολυεθνική Βοϊβοντίνα, όπου αποτελούν το 2,4% του πληθυσμού, αλλά και στο Βελιγράδι, την πάλαι ποτέ πρωτεύουσα της Γιουγκοσλαβίας. Συνήθως “Γιουγκοσλάβοι” είναι τα παιδιά των μικτών γάμων (π.χ. Σέρβος πατέρας και Κροάτισα μητέρα ή Μουσουλμάνος πατέρας (Βόσνιος) και Σερβίδα μητέρα), που επιμένουν να μην υιοθετήσουν την εθνική ταυτότητα του ενός ή του άλλου, χωρίς φυσικά να κρύβουν και τη νοσταλγία τους για την παλιά Γιουγκοσλαβία.

Μέχρι τη διάλυση της το 1991 περίπου 2,2 εκατομμύρια πολίτες στην πρώην Γιουγκοσλαβία ήταν μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος Γιουγκοσλαβίας (το 10% του πληθυσμού της χώρας). Μια σημαντική μερίδα των σημερινών Yugo-νοσταλγικών αποτελούν αναμφίβολα και οι εκπέσοντες προνομιούχοι του παλαιού συστήματος, δηλαδή τα στελέχη του Κομμουνιστικού Κόμματος Γιουγκοσλαβίας και η κομμουνιστική νομεκλατούρα που μετά την πτώση του καθεστώτος έχασε τα προνόμια της και την αξιοζήλευτη θέση της στη γιουγκοσλαβική κοινωνία. Αυτοί αναφέρονται συχνά και στο ζήτημα της προοπτικής ένταξης της Σερβίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση λέγοντας πως “εμείς είχαμε μια μικρή Ευρωπαϊκή Ένωση. Την έλεγαν Γιουγκοσλαβία!” και “γιατί να μπούμε στην Ε.Ε.; Για να ζήσουμε κάτι το οποίο είχαμε;”

YU-Nostalgjia και Leksikon YU mitologije

Ορισμένοι λόγιοι, φιλόλογοι και συγγραφείς, κυρίως Σέρβοι και Κροάτες, προσπαθούν να διασώσουν ένα σημαντικό κομμάτι της παλιάς Γιουγκοσλαβίας δημιουργώντας ένα μεγάλο “Λεξικό της Γιουγκοσλαβικής Μυθολογίας” (Lexicon of Yugoslav Mythology) ή Leksikon YU mitologije, όπως ονομάζεται στα Σερβο-Κροάτικα. Πρόκειται για μια έγχρωμη έκδοση 500 σελίδων, η οποία είναι αποτέλεσμα της συλλογικής εργασίας μιας ομάδας Σέρβων και Κροατών. Είναι μια συλλογή αρκετών τεχνουργημάτων της γιουγκοσλαβικής κουλτούρας και καθημερινότητας. Περιλαμβάνει αναφορές σε συγκροτήματα του λεγόμενου “γιουγκοσλαβικού ροκ” (π.χ. Bielo Dugme, Leb i Sol, Laibach κ.α.), των κομματικών συνθημάτων, των cult φιλμ, των καταναλωτικών προϊόντων (π.χ. Kaladont, Eurocrem).

Ειδικά η Eurocrem, η περίφημη γιουγκοσλαβική κρέμα σοκολάτας, ήταν το “Έβερεστ” της παιδικής γαστρονομίας της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Επρόκειτο για μια γιουγκοσλάβικη κρέμα σοκολάτας (τύπου “μερέντα”), που παράχθηκε στη χώρα έπειτα από άδεια της Ιταλίας και προωθήθηκε μέσα από ένα καταιγιστικό μάρκετινγκ. Αλείφονταν στο ψωμί των παιδιών και θεωρούνταν απίστευτη λιχουδιά. Ήταν μαύρη ή λευκή ή ανάμικτη, όπως η Nutella. Η γεύση της απέκτησε μυθικές διαστάσεις στους σημερινούς ενήλικες, που ήταν πριν το 1989 παιδιά, και οι οποίοι ανακήρυξαν την Eurocrem, ανώτερη από τις αντίστοιχες γερμανικές και ιταλικές κρέμες σοκολάτας!

Είναι αξιοσημείωτο πως οι δημιουργοί αυτού του Λεξικού (Leksikon YU mitologije), ξεκίνησαν τη συγγραφή του στις αρχές της δεκαετίας του 1990, δηλαδή αμέσως μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, σε μια προσπάθεια να θυμηθούν και να μην ξεχάσουν μια σειρά από πράγματα που σημάδευσαν τη ζωή τους. Ένας από τους σημαντικούς συντελεστές αυτού του Λεξικού είναι και ο γνωστός Σέρβος συγγραφέας Vladimir Arsenievic, που έχει κριτικάρει στα έργα του τον εθνικισμό και τις πολιτικές που διέλυσαν τη Γιουγκοσλαβία.

Κάθε χρόνο στη Γιουροβίζιον οι χώρες που κάποτε αποτελούσαν την πρώην Γιουγκοσλαβία, παρότι πολέμησαν μεταξύ τους κατά τη φάση της διάλυσης, ψηφίζουν μαζικά η μία τα τραγούδια της άλλης. Αυτό υποδηλώνει την ύπαρξη ενός ”μουσικού γιουγκοσλαβικού μπλοκ”, που έχει να κάνει με κοινές μουσικές προτιμήσεις, βιώματα και συναισθήματα. Υποδηλώνει την ύπαρξη ακόμη μεγάλης Yugo-νοσταλγίας ανάμεσα σ’ αυτούς του λαούς…

Ήταν κάποτε μια χώρα που την έλεγαν Γιουγκοσλαβία… Μια χώρα που όφειλε την ευημερία της στην επιδέξια πολιτική του Στρατάρχη Τίτο, που ήξερε να ισορροπεί ανάμεσα σε δύο αντίπαλους κόσμους. Μια χώρα που γεννήθηκε μέσα στις στάχτες του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, έζησε καλές στιγμές αλλά τελικά πέθανε βίαια. Οι νεότερες γενιές, που μεγαλώνουν ανάμεσα στα φαντάσματα του παρελθόντος και στη σκληρή πραγματικότητα του καπιταλισμού, δυσκολεύονται να προσαρμοστούν στη σκληρή πραγματικότητα και πάντα αναρωτιούνται πως θα ήταν η ζωή τους αν η Γιουγκοσλαβία δεν καταστρεφόταν ποτέ και συνέχιζε να υπάρχει…

* Ο Γιώργος Στάμκος είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος, ειδικός στα βαλκανικά θέματα

Κεντρική Φωτογραφία: Ο συνεργάτης του Τvxs.gr, συγγραφέας και δημοσιογράφος, Γιώργος Στάμκος, δίπλα στο σύμβολο της πρώην Γιουγκοσλαβίας (SFRJ), που διασώζεται ακόμη μέσα στο παλιό οθωμανικό κάστρο της πόλης Νις στη νότια Σερβία. Το σύμβολο είναι ένα από τα ελάχιστα τόσο καλοδιατηρημένα που διασώζονται σε όλες τις χώρες της πρώην Γιουγκοσλαβίας.

Via : tvxs.gr