Χρονικό Μακρονήσου – Ιστορία 1947 έως σήμερα

1947 – 1950

Η δημιουργία των στρατοπέδων της Μακρονήσου συνδέεται με την «εκκαθάριση» του στρατού από «ύποπτους» στρατιώτες και αξιωματικούς, ώστε να διαφυλαχθεί το αξιόμαχο του Εθνικού Στρατού που πολεμούσε εκείνη την εποχή κατά του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Με βάση πληροφορίες που συγκέντρωνε ο στρατός από τις κατά τόπους αστυνομικές αρχές, όσοι είχαν αριστερά φρονήματα ή είχαν συμμετάσχει στην εαμική Αντίσταση θεωρούνταν «ύποπτοι» και συγκεντρώθηκαν από το καλοκαίρι του 1946 σε ιδιαίτερα τάγματα. Οι στρατιώτες που αποτέλεσαν το Α΄ Τάγμα συγκεντρώθηκαν αρχικά στο Λιόπεσι (Παιανία) Αττικής και αργότερα μεταφέρθηκαν στον Άγιο Νικόλαο Κρήτης και τη Γυάρο. Οι στρατιώτες του Β΄ Τάγματος συγκεντρώθηκαν αρχικά στη Λάρισα και στη συνέχεια η έδρα του Τάγματος μεταφέρθηκε στο Ρέθυμνο, στο Λιόπεσι και τέλος στο Πόρτο Ράφτη. Οι στρατιώτες του Γ΄ Τάγματος συγκεντρώθηκαν αρχικά στη Μίκρα και μετά μεταφέρθηκαν στο Ντουντουλάρ (Διαβατά) της Θεσσαλονίκης.

Άποψη του Β' Τάγματος Σκαπανέων Φωτογραφικό Αρχείο Νίκου Μάργαρη

Άποψη του Β΄ Τάγματος Σκαπανέων, 1948, Φωτογραφικό Αρχείο Νίκου Μάργαρη

Οι στρατιώτες του Β΄ Τάγματος ήταν οι πρώτοι που έφτασαν στη Μακρόνησο στις 28 Μαΐου 1947 και τους δύο επόμενους μήνες μεταφέρθηκαν στο νησί και τα δύο άλλα τάγματα. Γενικά, η ιστορία της Μακρονήσου ως τόπου εξορίας μπορεί να διαιρεθεί σε τρεις περιόδους:

– η πρώτη είναι η περίοδος από την ίδρυση του στρατοπέδου μέχρι την άνοιξη του 1949, κατά την οποία στο επίκεντρο της βίαιης «αναμόρφωσης» βρέθηκαν κυρίως στρατιώτες και αξιωματικοί.

– η δεύτερη είναι η περίοδος από την άνοιξη του 1949 μέχρι το καλοκαίρι του 1950, κατά την οποία συγκεντρώνεται στη Μακρόνησο ένας διαρκώς αυξανόμενος αριθμός πολιτών (προληπτικώς συλληφθέντες, άνδρες και γυναίκες πολιτικοί εξόριστοι).

– η τρίτη εκτείνεται από το καλοκαίρι του 1950 μέχρι το κλείσιμο των στρατοπέδων, όταν στη Μακρόνησο λειτουργούν οι Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (ΣΦΑ) και τα στρατόπεδα μόνο για «ύποπτους» στρατιώτες, με συγκριτικά καλύτερες συνθήκες.

Η Μακρόνησος ήταν ένα σύμπλεγμα στρατοπέδων και χώρων εγκλεισμού που περιλάμβανε:

– τα τρία στρατόπεδα των Ταγμάτων Σκαπανέων, τα οποία την άνοιξη του 1949 μετονομάστηκαν σε Ειδικά Τάγματα Οπλιτών (Α΄ ΕΤΟ, Β΄ ΕΤΟ και Γ΄ ΕΤΟ αντίστοιχα).

Άποψη του Α΄ Τάγματος Σκαπανέων, τέλη 1947, Φωτογραφικό Αρχείο Νίκου Μάργαρη

– τα Ειδικά Στρατόπεδα Αναμορφώσεως Ιδιωτών (ΕΣΑΙ) για τους πολιτικούς εξόριστους, τα οποία δημιουργήθηκαν στα στρατόπεδα των δύο πρώτων Ειδικών Ταγμάτων Οπλιτών. Το Α΄ ΕΤΟ-ΕΣΑΙ δημιουργήθηκε τον Μάρτιο του 1949 και το Β΄ ΕΤΟ-ΕΣΑΙ τον Νοέμβριο του 1949.

– το Γ΄ Κέντρο Παρουσιάσεως Αξιωματικών, που δημιουργήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1947 με αριστερούς ανώτερους και κατώτερους αξιωματικούς.

– το Στρατόπεδο Πειθαρχημένης Διαβίωσης για τους πολιτικούς εξόριστους, το οποίο δημιουργήθηκε τον Νοέμβριο του 1948 στο βόρειο τμήμα του νησιού και το φρουρούσε το Δ΄ Τάγμα Χωροφυλακής. Οι πολιτικοί εξόριστοι αργότερα εντάχθηκαν στα Ειδικά Στρατόπεδα Αναμορφώσεως Ιδιωτών.

– τις Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (ΣΦΑ), τον Αύγουστο του 1947, με υπόδικους και κατάδικους στρατιώτες, οι οποίοι μέχρι τότε κρατούνταν στις Στρατιωτικές Φυλακές, που βρίσκονταν στη λεωφόρο Βουλιαγμένης.

– το Ειδικό Στρατόπεδο Αναμορφώσεως Γυναικών (ΕΣΑΓ), το οποίο δημιουργήθηκε για τις πολιτικές εξόριστες τον Ιανουάριο του 1950 και λειτουργούσε στον χώρο του Α΄ ΕΤΟ.

Μπαϊρακτάρης και Εξαρχάκος, Φωτογραφικό αρχείο Νίκου Μάργαρη

Η Μακρόνησος υπαγόταν στην υπηρεσία Β ΧΙ του Γενικού Επιτελείου Στρατού και διοικητής του στρατοπέδου μέχρι την άνοιξη του 1950 ήταν ο ταξίαρχος Γεώργιος Μπαϊρακτάρης. Διοικητές του Α΄, Β΄ και Γ΄ Τάγματος ήταν αντίστοιχα ο ταγματάρχης Αντώνης Βασιλόπουλος, ο ταγματάρχης Ηλίας Τολιόπουλος και ο αντισυνταγματάρχης Σπύρος Χειμαριώτης, ενώ διοικητής των ΣΦΑ ήταν ο διαβόητος συνταγματάρχης Θωμάς Σούλης. Ο αριθμός και η σύνθεση των κρατουμένων στη Μακρόνησο άλλαζε κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου. Το καλοκαίρι του 1947, οι έγκλειστοι στρατιώτες και αξιωματικοί προσέγγιζαν τις 10.000. Τον Μάιο του 1948 κρατούνταν στη Μακρόνησο 15.814 στρατιώτες και αξιωματικοί, καθώς και 728 πολιτικοί κρατούμενοι και εξόριστοι. Τον Αύγουστο του 1949 βρίσκονταν 7.500 στρατιώτες και 20.000 πολίτες, ενώ τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους ήταν στη Μακρόνησο 5.521 στρατιώτες και 11.247 πολιτικοί εξόριστοι. Συνολικά, σύμφωνα με το Γενικό Επιτελείο Στρατού, μέχρι τον Οκτώβριο του 1949 είχαν «αναμορφωθεί» 25.000 οπλίτες και αξιωματικοί. Πολλοί από τους στρατιώτες που είχαν «αναμορφωθεί», στη συνέχεια στελέχωσαν μάχιμες μονάδες του Ελληνικού Στρατού στις μάχες κατά του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας στον Εμφύλιο πόλεμο.

Ενώ τα στρατόπεδα της Μακρονήσου λειτουργούσαν από το 1947, μόνο μετά τη μαζική αποστολή των πολιτικών εξορίστων ψηφίστηκε ειδικός νόμος για τη λειτουργία των στρατοπέδων. Πιο συγκεκριμένα, με το Ψήφισμα ΟΓ΄ της 14ης Οκτωβρίου 1949 «περί μέτρων εθνικής αναμορφώσεως» ιδρύθηκε ο «Οργανισμός Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου». Ο Οργανισμός υπαγόταν στο Γενικό Επιτελείο Στρατού και, σύμφωνα με το ψήφισμα, σκοπός του ήταν η «δια της διαφωτίσεως και διαπαιδαγωγήσεως αναμόρφωσις» των κρατουμένων. Με αυτόν τον τρόπο ο στρατός, επίσημα πλέον, θα είχε τη δικαιοδοσία για την κράτηση όχι μόνο στρατιωτών αλλά και πολιτών και η Μακρόνησος θα μετατρεπόταν σε μια τεράστια φυλακή για όλους τους πολιτικούς αντιπάλους του καθεστώτος.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Στρατής Μπουρνάζος, Το «Μέγα Εθνικόν Σχολείον Μακρονήσου», 1947-1950, στο Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Ιστορικό Τοπίο και Ιστορική Μνήμη. Το παράδειγμα της Μακρονήσου, Αθήνα, Φιλίστωρ, 2000, σ. 115-124.

Μακρόνησος. Ιστορικός, πολιτιστικός τόπος, Αθήνα, ΥΠΠΟ, 1994.

Νίκος Μάργαρης, Ιστορία της Μακρονήσου, Αθήνα, 1966.

Πολυμέρης Βόγλης, Η εμπειρία της φυλακής και της εξορίας. Οι πολιτικοί κρατούμενοι στον εμφύλιο πόλεμο, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2004, σ. 153-163.

Via : www.makronissos.org

1951 – 1961

Β’ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών: Απομόνωση, 1953, Θωμάς Απατλιάδης, Γιώργος Μανταίος, Περικλής Ροδάκης, Φωτογραφικό Αρχείο Νίκου Μάργαρη

Η αντίστροφη μέτρηση για τα στρατόπεδα της Μακρονήσου ξεκίνησε το 1950. Ο Εμφύλιος πόλεμος είχε σταματήσει τον Αύγουστο του 1949, όμως τα στρατόπεδα της Μακρονήσου συνέχιζαν να λειτουργούν, ο αριθμός των κρατουμένων διαρκώς διογκωνόταν και οι καταγγελίες στις εφημερίδες για τις συνθήκες που επικρατούσαν εκεί πολλαπλασιάζονταν. Μετά τις εκλογές της 5ης Μαρτίου 1950 και την ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον Νικόλαο Πλαστήρα, η κυβέρνηση προχώρησε στην αλλαγή διοίκησης του στρατοπέδου με την τοποθέτηση του υποστράτηγου Παπαγιαννόπουλου και στον δραστικό περιορισμό της λειτουργίας των στρατοπέδων. Το αποφασιστικό βήμα έγινε το καλοκαίρι του 1950, όταν οι χιλιάδες πολιτικοί εξόριστοι μεταφέρθηκαν από τη Μακρόνησο στον Άγιο Ευστράτιο (οι άνδρες) και το Τρίκερι (οι γυναίκες). Τα στρατόπεδα συνέχισαν να λειτουργούν μέχρι το 1957, ενώ στη συνέχεια και μέχρι τον Οκτώβριο του 1960 λειτουργούσαν μόνο οι στρατιωτικές φυλακές. Τον Φεβρουάριο του 1961 οι τελευταίοι στρατιώτες που φρουρούσαν τις εγκαταστάσεις εγκατέλειψαν τη Μακρόνησο.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Μακρόνησος. Ιστορικός, πολιτιστικός τόπος, Αθήνα, ΥΠΠΟ, 1994

Νίκος Μάργαρης, Ιστορία της Μακρονήσου, Αθήνα, 1966

Via : www.makronissos.org

1962 – ΣΗΜΕΡΑ

Η Μακρόνησος… μετά τη Μακρόνησο

Ο Νίκος Μάργαρης στο Α΄ Τάγμα Σκαπανέων, 1949, Στο πίσω μέρος της φωτογραφίας ο Ν.Μ. αναφέρει: «Μπροστά στο 2ο Λόχο, σε ανάρρωση ύστερα από μια εβδομάδα δυσεντερία. Μαζί με άλλους είχαμε κατέβει στο Λόχο για «ελαφρά υπηρεσία». Ένας φωτογράφος μας… αποθανάτισε! Φόντο: Δεξιά, η μπαράγκα που στέγαζε το αναρρωτήριο. Αριστερά: τρεις τετράγωνες σκηνές. Στην πλαγιά εθνικά συνθήματα «γραμμένα» με μεγάλες πλάκες βαμμένες ασβέστη».

Η χρήση της μεγαλύτερης έκτασης του νησιού από τα στρατόπεδα συνεχίστηκε έως το 1957 περίπου, ενώ μέχρι τον Οκτώβριο του 1960 λειτουργούσαν μόνο οι στρατιωτικές φυλακές, στην περιοχή των Στρατιωτικών Φυλακών Αθηνών (ΣΦΑ), όπου το Δημόσιο κατείχε έκταση περίπου 200 στρεμμάτων, πριν αυτές εγκατασταθούν στο Μπογιάτι (Άνοιξη Αττικής). Η φρουρά φύλαξης των εγκαταστάσεων (10-15 άνδρες) εγκατέλειψε το νησί τον Φεβρουάριο του 1961. Την εγκατάλειψη ακολούθησε καταστροφή, που οργανώθηκε από το Ελληνικό Δημόσιο με δημοπρασία για την αποξήλωση και την απομάκρυνση από το νησί των χρήσιμων δομικών υλικών (μαρμάρων, ξυλείας κλπ.). Παρέμειναν στο νησί μόνο μερικοί βοσκοί, που μέχρι σήμερα συνεχίζουν την ελεύθερη βοσκή των αιγοπροβάτων και λίγων βοοειδών, χρησιμοποιώντας τα κτίρια των στρατοπέδων για καταλύματα των ίδιων και των ζώων τους.

Στα επόμενα χρόνια επικρατεί σιωπή για το νησί και για τα όσα διαδραματίστηκαν εκεί. Ούτε καν η προπαγάνδα της δικτατορίας δεν αναφέρεται στον «αναμορφωτικό» χαρακτήρα της Μακρονήσου, παρά το γεγονός ότι οι αναφορές της στον Γράμμο και τον Εμφύλιο είναι τακτικότατες, κάτι που είναι αξιοπερίεργο και χρήζει ερμηνείας. Κατά την προδικτατορική περίοδο, ο μόνος άνθρωπος που ασχολείται με την ιστορία της Μακρονήσου είναι ο Νίκος Μάργαρης, κρατούμενος στο νησί κατά την περίοδο 1947-1950. Στα μέσα της δεκαετίας του ’60 άρχισε να συγκεντρώνει μαρτυρίες και φωτογραφικό υλικό από συγκρατούμενούς του, προκειμένου να συγγράψει μία Ιστορία της Μακρονήσου. Έκανε και την πρώτη του επίσκεψη στο νησί το 1965, που είναι από τις σπάνιες αν όχι η μοναδική επίσκεψη προδικτατορικά, κατά την οποία έβγαλε μια σειρά φωτογραφιών που απεικόνιζαν την κατάσταση των κτιρίων και των εγκαταστάσεων. Ο Μάργαρης, στη μεταπολίτευση πλέον, θα συνέχιζε να επισκέπτεται τακτικά τη Μακρόνησο μέχρι το 1998. Το δίτομο έργο του Ιστορία της Μακρονήσου που θα εκδοθεί τελικά το 1966, αποτελεί έκδοση τολμηρή για την τότε ταραγμένη περίοδο, όταν ο κομμουνισμός και οι κομμουνιστές ήταν ο νούμερο ένα εχθρός του καθεστώτος.

Τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, η σιωπή για τη Μακρόνησο, ακόμα και από την πλευρά της Αριστεράς, συνεχίζεται. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί η ταινία του Παντελή Βούλγαρη Happy Day (1976), η οποία αποτελεί την πρώτη κινηματογραφική απόπειρα περιγραφής της σκληρής καθημερινότητας στη Μακρόνησο. Μάλιστα, η ταινία βασίστηκε και στο πολύ σημαντικό φωτογραφικό αρχείο του Νίκου Μάργαρη.

Γελαδόπουλος Φίλιππος, «Αναμνήσεις από το Μακρονήσι», Αθήνα, χ.χ.

Ουσιαστικά, είναι μετά το 1981 που η ενασχόληση με τη Μακρόνησο αρχίζει να γίνεται όλο και πυκνότερη, ίσως και γιατί για πρώτη φορά υπάρχει μια πλήρης ελευθερία έκφρασης σχετικά με τα σκοτεινά χρόνια του Εμφυλίου. Οι εκδόσεις-μαρτυρίες Μακρονησιωτών πληθαίνουν, καθώς και οι εκδηλώσεις και συναυλίες μνήμης των θυμάτων της Μακρονήσου. Συχνά μάλιστα πραγματοποιούνται στα θέατρα του ίδιου του νησιού με τη συμμετοχή μεγάλων καλλιτεχνών, όπως του Μίκη Θεοδωράκη, κρατούμενου στη Μακρόνησο.

To 1989 με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού κηρύχτηκε «ολόκληρο το νησί της Μακρονήσου ιστορικός τόπος και όλα τα κτίρια των στρατοπέδων του νησιού ιστορικά διατηρητέα μνημεία». Με μία δεύτερη διυπουργική απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού και του Υπουργείου Περιβάλλοντος, το 1990, συστάθηκε ομάδα εργασίας με εκπροσώπους αρμοδίων φορέων, έργο της οποίας είναι η διαμόρφωση προγράμματος παρεμβάσεων για την προστασία και την ανάδειξη του ιστορικού τόπου της Μακρονήσου και των ιστορικών κτιρίων και στρατοπέδων. Η Ομάδα Εργασίας πραγματοποίησε αρκετές μεταβάσεις για επιτόπια έρευνα, συγκέντρωσε από τις διάφορες υπηρεσίες τα απαραίτητα στοιχεία για τη μελέτη του νησιού, τα οποία μελέτησε κατά τις τακτές της συνεδριάσεις, καταλήγοντας σε σειρά εξαιρετικά χρήσιμων συμπερασμάτων.

Τέλος, το φωτογραφικό αρχείο του Νίκου Μάργαρη, το οποίο βρίσκεται στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), πέρα από το πλούσιο υλικό που αφορά φωτογραφίες της Μακρονήσου της περιόδου 1947-1955, περιλαμβάνει και ένα «δεύτερο» φωτογραφικό αρχείο με τις μεταγενέστερες επισκέψεις του Νίκου Μάργαρη στο νησί, από το 1965 έως το 1998, ένα είδος «ιστορικού» της φθοράς της Μακρονήσου στο πέρασμα του χρόνου.