του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη*
Οσες φορές ξεφυλλίσουμε την ιστορία, σε όποιο χρονικό διάστημα και μέρος ετούτου του πλανήτη, η πραγματικότητα είναι ίδια: κάποιοι μορφωμένοι άνθρωποι βρίσκονταν πάντα δίπλα στους δυνατούς. Μπορεί αυτό να μην άρεσε ιδιαίτερα στους τελευταίους, αλλά χωρίς τους διανοούμενους δεν μπόρεσαν να επιβιώσουν ή να παραμείνουν ισχυρές επί μακρόν αυτοκρατορίες και δυναστείες. Οι μορφωμένοι και καλλιεργημένοι προμήθευαν στους κυβερνήτες ιδεολογίες, γνώσεις και γνώμες στις περιπτώσεις όπου υπήρχαν διχογνωμίες και η τελική απόφαση δύσκολη. Οι Κινέζοι επικράτησαν πολλούς αιώνες, αλλά είχαν και αυστηρότατο σύστημα εκπαίδευσης. Οι μανδαρίνοι, οι ανώτεροι πολιτικοί και στρατιωτικοί λειτουργοί της αυτοκρατορικής Κίνας, είχαν μακραίωνα και πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία. Μαζί με τους λόγιους, αποτελούσαν την άρχουσα τάξη της χώρας, με αποφασιστική επιρροή στις κοινωνικές εξελίξεις, ασχέτως αν σήμερα ο όρος χρησιμοποιείται με ειρωνική χροιά, για συγκεκριμένη ομάδα -συνήθως δημοσίων υπαλλήλων. Θα μπορούσαμε να προσκομίσουμε πάμπολλα παραδείγματα για το πώς επιβίωσαν ή καταστράφηκαν αυτοκρατορίες και δυναστείες, όπως του Τζένγκις Χαν ή του Ταμερλάνου και τόσες άλλες, από την παρουσία ή έλλειψη πνευματικών ανθρώπων με κουλτούρα.
Η δημιουργία σύγχρονων εθνικών κρατών, μεταπολεμικά, είχε ανάγκη τις παραπάνω τάξεις, και μάλιστα σε απείρως μεγαλύτερο ποσοστό από κάθε προηγούμενη εποχή, τις οποίες τα ανερχόμενα εκπαιδευτικά ιδρύματα φρόντισαν να παρέχουν αφειδώς. Ο προηγούμενος αιώνας ήταν πλουσιότατος σε ιδεολογίες, επαναστάσεις, ιδεολογικές ανατροπές, κατάρρευση αυτοκρατοριών και ανάδυση νέων συστημάτων. Σε όλα αυτά τα βαρυσήμαντα γεγονότα, οι διανοούμενοι ήταν παρόντες, καταπολεμώντας άλλες φορές τον φασισμό κι άλλες τον αποκαλούμενο υπαρκτό ή κρατικό σοσιαλισμό.
Η εκκωφαντική όμως κατάρρευση του κομμουνισμού σηματοδότησε νέες εξελίξεις. Η εποχή των διανοουμένων, όπως την ξέραμε, αγγίζει το πέρας της. Πού βρίσκονται άραγε κρυμμένοι οι άνθρωποι του πνεύματος, ο Αλμπέρ Καμί, ο Ζαν-Πολ Σαρτρ (έτσι, ως τυχαία παραδείγματα), να διοργανώσουν καμπάνιες, να υπογράψουν μανιφέστα, να διαμαρτυρηθούν μαζί με τον καταπονημένο λαό για τις άνευ προηγουμένου αδικίες και αυθαιρεσίες που συντελούνται, να επηρεάσουν ηγέτες; Φαίνεται, λοιπόν, ότι στη σταδιακή εξαφάνιση των πνευματικών μορφών συνετέλεσαν όχι μόνον η διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης, αλλά και η επίπλαστη ευημερία των προηγούμενων δεκαετιών, η ανάδυση του καταναλωτισμού και η αναπόφευκτη αποπολιτικοποίηση των πολιτών. Οι παραδοσιακές αξίες του Διαφωτισμού, η εναντίωση στην τυραννική διακυβέρνηση, τείνουν να εξαφανιστούν και μάλιστα σε παγκόσμιο επίπεδο κι όχι τοπικά και αποσπασματικά. Καινούργιες αξίες φαίνεται πως έρχονται. Ολοένα και συχνότερα ακούγεται η λέξη ορθολογισμός ή εξορθολογισμός. Η πρόοδος της τεχνολογίας και της πληροφορικής διαμορφώνει καινούργιες καταστάσεις, όπου απαιτούνται προσόντα και διανόηση άλλου τύπου. Τα πανεπιστημιακά ιδρύματα κατευθύνονται κυρίως προς την αποκαλούμενη σύνδεση με την παραγωγή κι οι παλιές ιδέες σπρώχνονται στο περιθώριο. Το εκπαιδευτικό σύστημα οδηγεί σε μια νέου τύπου κοινωνία, με απαιτητική παιδεία, αλλά χωρίς κουλτούρα. Ταυτόχρονα, οι δημιουργηθέντες μηχανισμοί ελεύθερης αγοράς φαντάζουν σαν νέα μορφή αυταρχισμού, δικτυωμένη περίφημα στο όλο πλέγμα εξουσίας. Εδώ, μέσα σ’ αυτούς τους ανελέητους μηχανισμούς, οι αδύναμες κοινωνικά ομάδες περιθωριοποιούνται δραματικά.
Στο σημείο αυτό, ίσως η συμβολή των διανοουμένων να ήταν καταλυτικής σημασίας, αφού θα μπορούσαν με το ειδικό βάρος που διαθέτουν να καθοδηγήσουν τους ανήμπορους, τους περιθωριοποιημένους κοινωνικά και οικονομικά να αντιληφθούν τις νέου τύπου δημοκρατίες που έρχονται, με τους όποιους κινδύνους τις συνοδεύουν, ενώ παράλληλα θα μπορούσαν να αποτελέσουν ανάχωμα ενάντια στις κοινωνικές επιθέσεις που συνεχώς γίνονται σφοδρότερες. Στη σημερινή εποχή του πολιτικού ορθολογισμού, οι αμφιβολίες του αυριανού κόσμου συνεχώς θα αυξάνονται, γι’ αυτό και η παρουσία πνευματικών μορφών, ανθρώπων με κουλτούρα, ιδέες, πνεύμα, ήθος και κοινωνικές ευαισθησίες φαντάζει απαραίτητη. Τέτοιες υπάρχουν ευτυχώς ακόμα, αλλά μάλλον αδρανείς, οι οποίες θα μπορούσαν να δείξουν άλλους δρόμους για πραγματικές αλλαγές, για ένα καλύτερο αύριο. Το ζητούμενο, βεβαίως, είναι ο τρόπος κινητοποίησής τους, γιατί στην αντίθετη περίπτωση οι ιστορικοί του μέλλοντος θα καταγράψουν μια περίεργη, από πολλές απόψεις, εποχή.
* Ιατρός – διευθυντής χειρουργός στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Ηρακλείου
Via : www.efsyn.gr
