Μιχαήλ Επστάιν: Ζούμε τον μεγαλύτερο παραλογισμό

Στις φωτογραφίες, έχει μια σκανδαλώδη ομοιότητα με τον εκλιπόντα σκηνοθέτη Θεόδωρο Αγγελόπουλο. Από κοντά, ένα είδος αυθεντικής ευγένειας και συστολής. Πίσω από τον παλαιομοδίτικο σκελετό των γυαλιών του, ένα γαλήνιο και σοφό βλέμμα. Η έντονη ρωσική προφορά του δεν τον έχει εγκαταλείψει παρότι ζει στις ΗΠΑ και στη Βρετανία από το 1990. Ο Μιχαήλ Επστάιν θεωρείται ένας από τους κορυφαίους διανοητές της εποχής μας. Ο φιλόσοφος, θεωρητικός και κριτικός λογοτεχνίας, που καταπιάνεται με το μέλλον των ανθρωπιστικών σπουδών, επισκέφθηκε αυτήν την εβδομάδα την πατρίδα μας, προσκεκλημένος του Ιδρύματος Λασκαρίδη. Λίγο πριν από την ομιλία του, δέχθηκε να μας συναντήσει σε αθηναϊκό ξενοδοχείο για τσάι, καθώς ο χρόνος του δεν επέτρεπε κανονικό γεύμα.

Εχοντας μελετήσει το βιογραφικό του λίγο πριν από τη συζήτησή μας, τον υποδέχθηκα με ευχές, καθώς σε λίγες ημέρες ήταν τα γενέθλιά του. Γεννήθηκε στις 21 Απριλίου στη Μόσχα, σε μια οικογένεια με εβραϊκή ρίζα. Χαμογέλασε, με ευχαρίστησε και πήρε μια βαθιά ανάσα: «Λοιπόν, γεννήθηκα το 1950, ακριβώς στο μέσον του αιώνα. Η 21η Απριλίου εορτάζεται στη Ρωσία –όχι ώς τα γενέθλιά μου προς Θεού– αλλά ως η Ημέρα του Εναλλακτικού Τρόπου Σκέπτεσθαι. Το αστείο ξέρετε ποιο είναι; Οτι στις 20 Απριλίου γεννήθηκε ο Χίτλερ και στις 22 ο Λένιν. Οπότε είμαι ανάμεσα σε αυτούς τους δύο. Η ημέρα αυτή είναι αφιερωμένη στον χώρο που πρέπει να έχει σε μια κοινωνία ο εναλλακτικός τρόπος σκέψης, αυτός που δεν καταπιέζεται από τον αυταρχισμό οποιουδήποτε είδους.

Είναι η ημέρα που υπάρχει η προτροπή προς όλους να κάνουν κάτι που να μη μοιάζει με τις πράξεις που έχουν στην παγιωμένη ρουτίνα τους. Θα έλεγα πως η προσέγγισή μου στη ζωή είναι αυτή της μεσότητας, μακριά από τα άκρα, μακριά από τον αυταρχισμό».

Η αρχή του τέλους

«Εζησα τα πρώτα 40 χρόνια της ζωής μου στην ΕΣΣΔ, στην περίοδο της αποσύνθεσής της, της αποτυχίας. Η νιότη μου ταυτίστηκε με την αποσύνθεση του επαναστατικού οράματος. Ηταν η αρχή του τέλους που ήρθε μετά», λέει ο Επστάιν που μίλησε για την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης ως μια εποχή που κυριάρχησε το παράλογο με την έννοια ότι οι πολίτες έχασαν οτιδήποτε θεωρούσαν δεδομένο έως τότε. Την ώρα που το περιέγραφε, μπήκα στον πειρασμό να τον ρωτήσω αν και η δική μας εποχή με την κυριαρχία του Βλαντιμίρ Πούτιν και του Ντόναλντ Τραμπ αλλά και δημοψηφίσματα τύπου Brexit έχει περισσότερη λογική. Τι είναι αυτό που ωθεί τους ψηφοφόρους να αναζητήσουν πρότυπο σε ηγέτες που φλερτάρουν με την αυταρχικότητα ή να γυρίσουν την πλάτη σε ένα πολιτικό κατόρθωμα όπως αυτό της Ενωμένης Ευρώπης;

«Σίγουρα υπάρχουν βαθμοί παραλογισμού, και για τη Ρωσία θα σας πω ότι σε αυτή την τελευταία φάση του Πούτιν ζούμε τον μεγαλύτερο», μου λέει. «Για να σας απαντήσω, θα επιστρατεύσω κάτι από τον Ντοστογιέφσκι. Τα άτομα που έχουν δεχθεί στη ζωή τους κακοποίηση και έχουν τραύματα, τότε πολύ συχνά για να αισθανθούν ζωντανά θέλουν να βιώσουν ακόμα περισσότερο πόνο. Αυτό που συμβαίνει στη Ρωσία τώρα είναι αυτοκτονικό. Πώς επιζείς σε μια τέτοια περίπτωση, σε μια τέτοια λαίλαπα παραλογισμού γύρω σου; Πάλι ανατρέχω στη λογοτεχνία: Ο Εντγκαρ Αλαν Πόε έχει γράψει αυτό το εκπληκτικό διήγημα, “Στη δίνη του Μάελστρομ”, όπου τρεις αδελφοί πάνω σε ένα καΐκι πέφτουν σε μια τρομερή δίνη που τραβά το πλεούμενο στον βυθό. Ο ένας αδελφός ρουφήχτηκε από τα κύματα. Ο δεύτερος προσπάθησε να κρατηθεί από το καΐκι και πήγε κι αυτός στον θάνατο. Ο τρίτος αποφάσισε να αλυσοδεθεί σ’ ένα βαρέλι. Σώθηκε. Μεταφορικά σκέφτομαι ότι σε τέτοιες περιστάσεις παραλογισμού και κινδύνου πρέπει να αγκιστρωνόμαστε σε κάτι μικρό. Οι άνθρωποι σήμερα στη Ρωσία θα πρέπει να προσδεθούν σε κάτι δικό τους μικρό για να επιβιώσουν και όχι στην αυτοκρατορία που πνίγεται. Πρέπει να δεθούν στην τέχνη τους, στην επιστήμη τους, στη λογοτεχνία, στους φίλους τους, στην οικογένειά τους».

Ο Μιχαήλ Επστάιν δεν διστάζει να προχωρήσει τη σκέψη του: «Θα χρησιμοποιήσω μια ελληνική λέξη τώρα: Κακοφιλία. Στη Ρωσία οι άνθρωποι σήμερα αγαπούν το χειρότερο, την ασχήμια, το μίσος, τη βλακεία. Πώς μπορείς να αγαπήσεις το μίσος; Ολα έγιναν μίσος. Ο μαρξισμός, η χριστιανική θρησκεία έγιναν μίσος. Προβεβλημένες μορφές της εκκλησίας –κάποιες, όχι όλες– μπορεί να υποστηρίζουν τα πυρηνικά όπλα. Είναι μια τρέλα». Και η νέα εκδοχή του Ψυχρού Πολέμου; Αυτό που συμβαίνει αυτή τη στιγμή στη διεθνή πολιτική σκακιέρα πώς το σχολιάζει; Μου απαντά: «Εχω ζήσει στον Ψυχρό Πόλεμο. Τότε υπήρχαν κανόνες και περιορισμοί, με δύο υπερδυνάμεις που χόρευαν μεταξύ τους και τους γνώριζαν καλά. Σήμερα δεν υπάρχουν περιορισμοί. Ο Πούτιν και ο Τραμπ είναι εξαιρετικοί στο να μη σέβονται τους κανόνες και αυτό κάνει τον κόσμο ένα άσχημο μέρος για να ζει κανείς», λέει ο Ρώσος φιλόσοφος.

Ο Επστάιν έχει γίνει γνωστός όχι μόνον για τα βιβλία του αλλά και για την ιδιαίτερα έντονη κριτική του απέναντι στη διανόηση. Συνεχίζοντας τη συζήτηση περί Τραμπ και Brexit, υπογραμμίζει ότι ένα μέρος της ευθύνης για τη σημερινή κακή πορεία της ανθρωπότητας το φέρουν οι διανοούμενοι και οι φιλόσοφοι. «Μιλώ γι’ αυτούς που έγραφαν για μια ανθρωπότητα κατακερματισμένη, μιλούσαν για την πολυπολιτισμική διάσταση, για τις διαφορετικές θρησκείες, για τις διαφορετικές ταυτότητες, υπερτονίζοντας τι έχουμε διαφορετικό και όχι ό,τι έχουμε κοινό εμείς οι άνθρωποι. Δεν νομίζω ότι αυτό μας ωφέλησε. Αν έχουμε, λοιπόν, σήμερα μια πρόκληση εμείς που ασχολούμαστε με τις ανθρωπιστικές σπουδές, είναι να μιλήσουμε για την ανθρωπότητα ως ένα αδιάσπαστο σύνολο».

Η λέξη «Happicle»

Πώς μπορούν οι ανθρωπιστικές επιστήμες να γίνουν προσιτές στον μέσο άνθρωπο; Σε αυτόν που κάθεται δίπλα μας στο τρένο; Ο Επστάιν έχει την απάντηση: «Μία από τις τεχνικές που εγώ χρησιμοποιώ είναι να δημιουργώ καινούργιες λέξεις, νέους όρους που να μπορούν να περιγράψουν τη ζωή μας. Για παράδειγμα, υπάρχει η λέξη “Happiness”. Η ευτυχία φαίνεται ως κάτι δύσκολο να προσδιοριστεί, πόσο μάλλον να επιτευχθεί. Ετσι μου ήρθε να φτιάξω τη λέξη “Happicle” που βγαίνει από την ευτυχία και από το particle που σημαίνει σωματίδιο. Οταν είσαι “Happicle” μπορεί να μην είσαι βέβαιος ότι είσαι ολότελα ευτυχής, βιώνεις όμως μια στιγμή ευτυχίας, μπορείς να της δώσεις ένα όνομα. Και γιατί αυτό να είναι χρήσιμο στην καθημερινότητα του ανθρώπου που κάθεται δίπλα μας στο τρένο, θα ρωτήσει κανείς. Μα μπορεί, αν ξέρει τον όρο, να αναλογίζεται που και που αν είναι Happicle, αν έχει έστω και μικρούς ή βραχύβιους λόγους να αισθάνεται ολίγον ευτυχής. Είναι και αυτή μια μέθοδος να δίνουμε νόημα και σημασία στη ζωή μας μέσα από τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τα συναισθήματά μας».

Η σύζευξη τεχνολογίας – φιλοσοφίας μπορεί να αλλάξει τον κόσμο

Ο Ρώσος φιλόσοφος παίρνει θέση θέτοντας όλους προ ευθυνών: «Ολα αυτά τα χρόνια που πέρασαν μέσα στην παγκοσμιοποιημένη πλάση, οι φιλόσοφοι συνάδελφοί μου υπερτόνιζαν πως το σημαντικό για τον άνθρωπο είναι να αισθάνεται υπερηφάνεια που ανήκει κάπου: σε έναν πολιτισμό, μια θρησκεία, σε μια πολιτική ομάδα, σε μια εθνοτική ομάδα, σε μια ομάδα καθορισμένη από τις σεξουαλικές επιλογές κ.λπ. Ολα αυτά έφτιαξαν έναν μετανεωτερικό κόσμο, όπου δεν υπήρχε ακεραιότητα, αλλά μόνο κατακερματισμένη αλήθεια. Τώρα κατηγορούν τον Τραμπ και την προπαγάνδα του, τις ψευδείς ειδήσεις. Μα ποιος ενέσπειρε αυτή την αίσθηση της θρυμματισμένης αλήθειας; Οποιον όρο οι ειδικοί της μετανεωτερικότητας έβαλαν σε εισαγωγικά, όπως η αλήθεια, έρχεται σήμερα να μας εκδικηθεί».

«Προσωπικά αισθάνομαι να με βαρύνουν και εμένα ευθύνες γι’ αυτήν τη ρητορική διασπασμού της μετανεωτερικότητας της δεκαετίας του ’80, του ’90. Πιστεύαμε πως αν χωρίσουμε τον κόσμο σε μειονότητες –ως αντίβαρο στην παγκοσμιοποίηση– και αν κάθε μειονότητα έχει τον ζωτικό της χώρο, όλα θα πάνε μια χαρά. Ποια είναι η απάντηση στα σημερινά τεκταινόμενα, στις σημερινές προκλήσεις; Θα έλεγα πως δεν είναι η παγκοσμιοποίηση, καθώς συνδέεται με μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες αλλά αυτό που σας είπα: η ενοποίηση της ανθρωπότητας, το πρόταγμα ότι είμαστε όλοι ανθρώπινα όντα».

Η ισορροπία

Ο Επστάιν υποστηρίζει ότι μόνον αν θεωρήσουμε την ανθρώπινη φύση μας ισχυρότερο στοιχείο της ταυτότητάς μας, θα μπορέσουμε να βρούμε μια ισορροπία. «Γεννιόμαστε άνθρωποι, αλλά αυτό δεν αρκεί. Μετά στη ζωή μας πρέπει να μετασχηματίσουμε αυτόν τον βιολογικό προσδιορισμό σε ηθικό». Μάλιστα, ο Ρώσος φιλόσοφος πιστεύει ότι η σημερινή αποστολή των ανθρωπιστικών επιστημών δεν μπορεί να είναι άλλη παρά η δημιουργία αυτής της κοινής πεποίθησης: «Οταν μιλάμε για την ιστορία, για τη λογοτεχνία, αυτό που κάνουμε είναι να αναφερόμαστε στην ανθρώπινη συνείδηση, στην ανθρωπότητα και στα επιτεύγματα του πνεύματος. Πρέπει να δείξουμε όλοι την αλληλεγγύη μας σε αυτήν».

Eνα ακόμα ζήτημα που έχει απασχολήσει πολύ τον Επστάιν είναι αυτό της τεχνολογίας: «Είχαμε συνηθίσει να βλέπουμε την τεχνολογία μέσα από το πρίσμα ενός άψυχου εργαλείου για τον άνθρωπο. Ηταν κάτι χρηστικό. Σήμερα, οι όροι έχουν αλλάξει. Η τεχνολογία αλλάζει, επηρεάζει τη ζωή μας, την ίδια μας την ύπαρξη. Εχει γίνει ένα θέμα που δεν είναι πρακτικό μονάχα αλλά και θεωρητικό. Αντιθέτως, η φιλοσοφία ήταν αρχικά θεωρητική και τώρα έχει γίνει κάτι πρακτικό που πρέπει να αφορά την καθημερινότητά μας και όχι μια άπιαστη έννοια. Πιστεύω, λοιπόν, πως η σύζευξη των δύο μπορεί να έχει αποτελέσματα που θα αλλάξουν τον κόσμο. Η τεχνολογία μπορεί να φέρει πιο κοντά τους ανθρώπους και να τους βοηθήσει να γίνουν πιο δημιουργικοί. Το Διαδίκτυο μας κάνει να μπορούμε να μοιραστούμε τις ιδέες αλλά και τα συναισθήματά μας. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Στιβ Τζομπς είχε πει πως η εταιρεία του θα είναι ένα πάντρεμα της τεχνολογίας με τις ανθρωπιστικές σπουδές».

Το βιβλίο του Μιχαήλ Επστάιν «Ανθρωπιστικές εφευρέσεις και ηθική της μοναδικότητας» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ροές.

Via : www.kathimerini.gr