Ιδέες παλιές και νέες
Οφείλουμε να καθορίσουμε ορισμένες αξίες όπως η ισότητα των δικαιωμάτων και η ίση αξιοπρέπεια κάθε προσώπου, ανεξάρτητα από την πολιτική, εθνική, θρησκευτική ή σεξουαλική του ταυτότητα
Από τον Θανάση Γιαλκέτση
Ο Κλάουντιο Μάγκρις είναι ένας από τους πιο σημαντικούς σύγχρονους Ιταλούς συγγραφείς και το έργο του έχει τιμηθεί με πολλές διεθνείς διακρίσεις. Γεννήθηκε στην Τεργέστη το 1939. Είναι καθηγητής γερμανικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Τεργέστης και έχει γράψει μελέτες για το έργο των Κάφκα, Μούζιλ, Χόφμανσταλ, Λούκατς, Ροτ, Ρίλκε, Σβέβο, Κανέτι και άλλων. Στη γλώσσα μας κυκλοφορούν τα βιβλία του «Δούναβης», «Μικρόκοσμοι» (και τα δύο από τις εκδόσεις Πόλις) και «Στα τυφλά» (Διήγηση). Ο Μάγκρις είναι τακτικός συνεργάτης της εφημερίδας Corriere della Sera, όπου δημοσιεύτηκε και το ακόλουθο άρθρο του.
Ενα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη. Δεν είναι, όπως έγραφε ο Μαρξ το 1848, ο κομμουνισμός, τον οποίο ήδη μόνον κάποιος απατεώνας προσπαθεί να βγάλει από το χρονοντούλαπο του παρελθόντος, για να τον κουνάει σαν σκιάχτρο για τα παιδιά. Σήμερα τα φαντάσματα που ξεπηδούν από το σκοτάδι, όπως στο τρένο του τρόμου των λούνα παρκ, για να φοβίζουν τους επισκέπτες, είναι οι εχθροί του σχετικισμού, όλοι εκείνοι που έχουν το θράσος να χρησιμοποιούν ακόμα τη λέξη «αλήθεια».
Ο σχετικισμός, λέξη βολική και ευπροσάρμοστη σαν τσίχλα, εμφανίζεται ως συνώνυμο ελευθερίας, ανεκτικότητας, πολιτισμού. Παρουσιάζεται σαν ένα διακριτικό γνώρισμα το οποίο κάθε ορθώς σκεπτόμενος άνθρωπος πρέπει να επιδεικνύει προς αποφυγήν παρεξηγήσεων. Στον ρητορικό και επικοινωνιακό χορό –παρόμοια με έννοιες που είναι συγγενικές ή και αντίθετες, όπως η ανεκτικότητα και η αλήθεια- συχνά διαστρεβλώνεται ριζικά το υψηλότερο και βαθύτερο νόημά του. Ο σχετικισμός, ορθά εννοούμενος, δεν είναι η άρνηση της αλήθειας, ούτε και η άρνηση της σημασίας και της αναγκαιότητας της αναζήτησης της αλήθειας.
Αυτός είναι μια αναγκαία διόρθωση στην αναζήτηση της αλήθειας, που μας εμποδίζει να πιστέψουμε ότι είμαστε οι οριστικοί της κάτοχοι, ότι έχουμε φτάσει σε μια πλήρη και αδιαμφισβήτητη γνώση της αλήθειας και ότι νομιμοποιούμαστε να την επιβάλλουμε στους άλλους. Αυτός ο σχετικισμός –που στρέφεται εναντίον όλων των δογματισμών, εναντίον όλων των συνθημάτων και όλων των κυρίαρχων γνωμών της στιγμής και πάνω απ’ όλα εναντίον των δικών μας πεποιθήσεων- είναι η βάση της ανεκτικότητας και της ελευθερίας.
Υπάρχει όμως και ένας άλλος σχετικισμός ο οποίος σήμερα υπαγορεύει τους νόμους του σαν ένα αρχοντοχωριάτικο δόγμα. Αυτός απαρνιέται εκ των προτέρων την αναζήτηση οποιασδήποτε αλήθειας. Αρνείται να υποστηρίξει οποιαδήποτε αξία, θέτοντας όλες τις ηθικές επιλογές στο ίδιο επίπεδο, όπως από έναν κατάλογο φαγητών καθένας επιλέγει σύμφωνα με τα γούστα του. Οποιος αρνείται να θεωρήσει την ηθική σαν ένα σουπερμάρκετ στιγματίζεται μισαλλόδοξα ως οπισθοδρομικός και αντιδραστικός.
Αυτός ο σχετικισμός είναι το αντίθετο εκείνης της κριτικής αμφιβολίας που αποτελεί συστατικό στοιχείο της ελευθερίας και της έρευνας. Επιβάλλεται όμως και είναι ορθό να αμφισβητήσουμε τον σχετικισμό ως προαιρετική επιλογή που εφαρμόζεται σε όλες τις ηθικές επιλογές. Κάθε σκέψη, θρησκευτική ή όχι, που προβάλλει την αξίωση ότι κατέχει την αλήθεια όπως κατέχουμε ένα αντικείμενο είναι μια ψευδής ρητορική, που εύκολα εκφυλίζεται σε διώκτη δογματισμό όπως η Ιερά Εξέταση και όλοι οι φονταμενταλισμοί κάθε είδους.
Αλλά κάθε φιλοσοφία που αρνείται να είναι αναζήτηση της αλήθειας και του νοήματος της ζωής υποβαθμίζεται σε ένα απλό χαρτί, που εμφανίζει τον ισολογισμό μιας εταιρείας και μάλιστα –στο όνομα της άρνησης της αλήθειας- δόλια παραποιημένο. Δεν μπορούμε να ζούμε χωρίς να διακρίνουμε μεταξύ αυτού που –τουλάχιστον για μας- είναι σχετικό και αυτού που –τουλάχιστον για μας- είναι απόλυτο. Θρησκευτικές πρακτικές, σεξουαλικές ηθικές, συνήθειες διάφορων ειδών, παραδόσεις ακόμα και βαθιά ριζωμένες είναι σχετικές.
Σχετικές είναι και οι υποχρεώσεις και οι απαγορεύσεις που αυτές επιβάλλουν. Το να σκοτώσουμε ένα παιδί ή να το σκλαβώσουμε υποχρεώνοντάς το σε μια κτηνώδη εργασία, το να στέλνουμε τους Εβραίους στο Αουσβιτς, αυτές δεν είναι σχετικές επιλογές που μπορούν να δικαιολογηθούν ή όχι, ανάλογα με το κοινωνικό ή το πολιτισμικό πλαίσιο, αλλά είναι –ή τουλάχιστον οφείλουμε να τις θεωρούμε- ένα απόλυτο κακό. Πιθανόν για τη φύση, για τη δύναμη της βαρύτητας και την κίνηση των άστρων, τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και τα γκουλάγκ δεν μετρούν περισσότερο από την εξαφάνιση των δεινοσαύρων, αλλά για μας τους ανθρώπους μετρούν περισσότερο.
Η αυξανόμενη ανάμειξη των πολιτισμών, των ηθών και των θρησκειών, με τις διαφορετικές αξίες τους, πρέπει να μας οδηγήσουν να καταβάλουμε τη μέγιστη δυνατή προσπάθεια για να θέσουμε υπό αμφισβήτηση τους ίδιους τους εαυτούς μας και τις αξίες μας, έτοιμοι να τις εγκαταλείψουμε αν άλλες αποκαλυφθούν περισσότερο αξιόπιστες· έτοιμοι να θεωρήσουμε σχετικό αυτό που είχαμε συνηθίσει να θεωρούμε και να νιώθουμε ως σταθερό και ακλόνητο, επειδή, όπως έχει λεχθεί, θα υπάρχουν πάντοτε Εσκιμώοι έτοιμοι να κατηγορήσουν τους μαύρους του Κονγκό ότι κυκλοφορούν φορώντας πολύ λίγα ρούχα.
Οφείλουμε όμως να καθορίσουμε ορισμένες, λίγες έστω, αξίες που τις θεωρούμε αδιαπραγμάτευτες, όπως είναι για παράδειγμα η ισότητα των δικαιωμάτων και η ίση αξιοπρέπεια κάθε προσώπου, ανεξάρτητα από την πολιτική, εθνική, θρησκευτική ή σεξουαλική του ταυτότητα. Αυτή η αξία για μας δεν είναι «σχετική», τη ζούμε σαν μια υπαρξιακή και ηθική αλήθεια. Λίγη σημασία έχει το αν ορισμένοι θεωρούν ότι μας την έδωσε ένας Θεός πάνω σε ένα βουνό και άλλοι πιστεύουν ότι την επεξεργάστηκε η ανθρώπινη συνείδηση, όπως τις δύο θεμελιώδεις επιταγές της ηθικής του Καντ που δεν είναι λιγότερο οικουμενικές από τις Δέκα Εντολές.
Χωρίς αυτή τη συνειδητοποίηση ο σχετικισμός εκφυλίζεται σε αδιαφορία και αυθαιρεσία η οποία, με το πρόσχημα ότι σέβεται κάθε γνώμη, μπορεί να δικαιολογήσει την πιο ωμή βαρβαρότητα: εγώ νομίζω ότι δεν είναι θεμιτό να εξοντώνουμε τους Εβραίους, να λιντσάρουμε τους μαύρους, να κλείνουμε στα ψυχιατρεία τους διαφωνούντες ή να καρατομούμε τους ομοφυλόφιλους, εσύ θεωρείς αντίθετα ότι όλα αυτά είναι θεμιτά, καθένας μας έχει το δικαίωμα στη γνώμη του και είμαστε όλοι πρόσωπα αξιοσέβαστα. Πρέπει να πούμε αντίθετα ότι όποιος θεωρεί θεμιτό το εμπόριο ανθρώπινων οργάνων που αφαιρούνται από παιδιά ή την εξόντωση των αναπήρων δεν είναι αξιοσέβαστο πρόσωπο· είναι ένα γουρούνι ή στην καλύτερη περίπτωση ένας ηλίθιος που επηρεάζεται από έμμονες κοινωνικές ή φυλετικές προκαταλήψεις.
Φυσικά είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε τις αξίες που πρέπει να θεωρούμε αδιαπραγμάτευτες, αλλά σε αυτόν τον δρόμο και σε αυτή την αναζήτηση παίζεται η υψηλότερη περιπέτεια της ανθρώπινης συνείδησης. Ο καλός σχετικισμός εμποδίζει την αναζήτηση της αλήθειας να εκφυλιστεί σε πνευματική και υλική τυραννία. Ο αυθεντικός διαφωτισμός, θεμέλιο του πολιτισμού μας που είναι μισητό στους φονταμενταλιστές κάθε είδους, είναι εκείνος που εκφράστηκε από τον Λέσινγκ, όταν έγραφε ότι δεν ισχυρίζεται πως κατέχει την αλήθεια, η οποία ανήκει μόνο στον Θεό, και διεκδικούσε για τον άνθρωπο την αναζήτηση της αλήθειας – την οποία δεν τη φτάνει ποτέ οριστικά, αλλά παραμένει πάντα αναζήτηση της αλήθειας (…).
Κλάουντιο Μάγκρις (καθηγητής γερμανικής φιλολογίας)
Via : www.efsyn.gr
