Να καλωσορίσω και εγώ όλους όσους βρίσκονται εδώ σήμερα και να κάνω κατ’ αρχάς μία διευκρίνηση για να αποφύγουμε τις παρεξηγήσεις. Σήμερα δεν συζητάμε για την «Δημοκρατία» καθ’ αυτή αλλά για την κρίση αυτής της μορφής Δημοκρατίας που αναπτύχθηκε και εδραιώθηκε τον περασμένο αιώνα, κυρίως στην Δυτική Ευρώπη
1ο Αντίληψη για την Δημοκρατία, Κοινωνικές αλλαγές
Θα ξεκινήσουμε με την πολύ γνωστή ρήση του Τσώρτσιλ που έχει μια ευρύτερη αποδοχή ότι «Η Δημοκρατία είναι το χειρότερο πολίτευμα, με εξαίρεση όλα τα άλλα».
- Κανονικά αυτή η ρήση θα έπρεπε να μας προκαλεί δυσφορία. Εδώ ο Τσώρτσιλ μας λέει περίπου το εξής: «Έχουμε το καλλίτερο δυνατό πολίτευμα. Εντάξει το γνωρίζουμε και εμείς οι πολιτικοί ότι δεν λειτουργεί και πολύ καλά, αλλά δεν γίνεται διαφορετικά. Πρέπει απλώς να ζήσουμε με αυτά τα μειονεκτήματα».
Όμως
- Αυτή η θεώρηση είναι αλλαζονική. Θεωρούμε ότι η μορφή Δημοκρατίας που έχουμε δεν επιδέχεται βελτίωση. Την αντιμετωπίζουμε ως μία λύση μαθηματικού τύπου όπου βρήκαμε την βέλτιστη τιμή. Όμως ακόμη και έτσι, σε έναν κόσμο που αλλάζει, και το πολιτικό σύστημα οφείλει να προσαρμοστεί. Και πράγματι αυτό συμβαίνει. Η Δημοκρατία μας προσαρμόζεται σε αυτές τις αλλαγές. Προσαρμόζεται όμως με έναν τρόπο και προς μία κατεύθυνση που έχει ως επακόλουθο την απώλεια σημαντικού μέρους του περιεχομένου της και έχει οδηγήσει σε μία κρίση της Δημοκρατίας.
2ο Κοινωνικές αλλαγές
Να δούμε όμως τις σημαντικότερες από αυτές τις αλλαγές και τις επιπτώσεις τους στο περιεχόμενο της Δημοκρατίας
- Η Παγκοσμιοποίηση έχει συνοδευτεί και από την
- Μεταβίβαση σημαντικών αποφάσεων σε υπερεθνικούς μη εκλεγμένους θεσμούς. [Έτσι, αποφάσεις για καίρια θέματα λαμβάνονται από όργανα χωρίς δημοκρατική νομιμοποίηση]
- Επίσης έχει επιφέρει μία ισχυροποίηση των μεγάλων οικονομικών παραγόντων και εταιρειών με αποτέλεσμα μία ανισορροπία στην πολιτική σε ότι αφορά στις σχέσεις Κεφαλαίου και εργασίας [Ακόμη και μικρές εταιρείες δρουν σήμερα υπερεθνικά καθιστώντας σχεδόν ανέφικτη την εποπτεία τους από το κράτος]
- Η δεύτερη σημαντική αλλαγή ήταν η αύξηση της επιρροής των ΜΜΕ που τα έχει καταστήσει να είναι σημαντικοί πολιτικοί παράγοντες καθορισμού της πολιτικής θεματικής και της υποβολής λύσεων αλλά όπως θα δούμε στην συνέχεια έχουν επιφέρει και μία μεταβολή της ίδιας της ουσίας και του περιεχομένου της πολιτικής.
- Τέλος, αν και δεν πρόκειται για μεταβολή καθ’ αυτή και παραβλέποντας τόσο την πραγματικότητα όσο και την εμπειρία, έχει επιβληθεί μία Δικτατορία της απουσίας εναλλακτικών. Κυριαρχεί δηλαδή το δόγμα «Δεν υπάρχει εναλλακτική» όπου
- Τον μόνο ρόλο που αναγνωρίζει στο κράτος είναι αυτός του εγγυητή της ελευθερίας των αγορών, και θεωρεί τις
- Κρατικές παρεμβάσεις στην οικονομία ως αντιδημοκρατικές συμπεριφορές. [Να σημειώσουμε εδώ ότι παρεμβάσεις, παραινέσεις ή και απαιτήσεις εταιρειών στην πολιτική θεωρούνται εύλογες και θεμιτές].
3ο Η Δημοκρατία τον 21ο αιώνα
- Τα φαινόμενα που δίνουν αφορμή να μιλάμε για κρίση ή παρακμή της Δημοκρατίας ή ότι η Δημοκρατία απειλείται, ότι κινδυνεύει ή και ακόμη ότι είναι ήδη νεκρή νομίζω ότι είναι αντιληπτά από τον καθένα μας, αλλά τεκμηριώνονται σχεδόν και από όλες τις έρευνες και τα στοιχεία των τελευταίων ετών.
- Υπάρχει μια γενικευμένη δυσαρέσκεια για την λειτουργία του πολιτικού συστήματος (Όλο και λιγότεροι θεωρούν ότι ασκούνται πολιτικές σύμφωνες με την βούληση των πολιτών)
- Επίσης εμφανίζεται μια αυξανόμενη απώλεια εμπιστοσύνης στα πολιτικά κόμματα και στους θεσμούς. (Οι περισσότεροι πολίτες θεωρούν ότι οι πολιτικοί είναι αποκομένοι από τον λαό)
- Και τέλος κυριαρχεί μια ατμόσφαιρα κοινωνικής κρίσης …(Όχι μόνον οικονομικής. Οι απλοί πολίτες δεν ταυτίζονται πλέον με μία κοινότητα με κοινούς σκοπούς).
Όλα αυτά αποτυπώνονται σε
- Σημαντική λαϊκή υποστήριξη σε αντιδημοκρατικά κόμματα, κινήματα ή οργανώσεις της ακροδεξιάς, και σε μια διάχυτη αίσθηση ότι «κάτι πρέπει να γίνει»
4ο Κριτήρια ποιότητας της Δημοκρατίας
Αν με Δημοκρατία εννοούμε την πολιτική εφαρμογή της βούλησης της πλειοψηφίας λαμβάνοντας βέβαια υπ’ όψη τις μειοψηφίες είναι χρήσιμο να εξετάσουμε την ποιότητα της Δημοκρατίας με βάση κάποια Κριτήρια ευρύτερης αποδοχής
Μιλώντας για αντιπροσωπευτική δημοκρατία είναι νομίζω σημαντικό να δούμε πόσο
- Αντιπροσωπευτικό είναι το αποτέλεσμα των εκλογών.
Η αντιπροσωπευτικότητα πέρα από τα ποσοστά που λαμβάνει ένα κόμμα εξαρτάται και
- Από την συμμετοχή στις εκλογές (ή αν θέλετε από την αποχή)
- Από τις δυνατότητες επιλογής που έχει ένας ψηφοφόρος (δηλαδή έχει ο ψηφοφόρος την δυνατότητα να επιλέξει εκείνη την πολιτική που τον εκφράζει;) και
- δεδομένου ότι καλείται να επιλέξει ένα κόμμακατά πόσο ταυτίζονται οι ψηφοφόροι με κάποιο από τα κόμματα που διεκδικούν την ψήφο του.
Ακόμη πιο σημαντικό είναι να δούμε
- Τον βαθμό εμπλοκής των πολιτών στην διαμόρφωση της δημόσιας ζωής.
Ως ελάχιστος βαθμός εμπλοκής ώστε να καλείται ένα πολίτευμα δημοκρατία θεωρείται η διενέργεια ελεύθερωνεκλογών.Πρόκειται όμως για μια παθητική συμμετοχή που περιορίζεται στην έγκριση ή απόρριψη προτάσεων ή καλλίτερα προθέσεων.
Ικανοποιητική θα θεωρούσαμε την κατάσταση όπου η πλειονότητα των απλών πολιτών, αφ’ ενός έχει πραγματικά την ευκαιρία να συμμετέχει ενεργά στη διαμόρφωση της δημόσιας ζωής και αφ’ ετέρου να χρησιμοποιεί αυτές τις ευκαιρίες.
5ο Αντιπροσωπευτικότητα
Βασικότερο κριτήριο για να αποφανθούμε για την αντιπροσωπευτικότητα της εξουσίας είναι να δούμε τι ποσοστό επί του συνόλου του εκλογικού σώματος αντιπροσωπεύει η εκλεγμένη κυβέρνηση. Στην εικόνα στο επάνω μέρος έχουμε το παράδειγμα των τελευταίων εκλογών στην Ελλάδα. Αλλά και στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες τα πράγματα δεν είναι διαφορετικά. Σπάνια μία κυβέρνηση αντιπροσωπεύει πάνω από 30% του εκλογικού σώματος.
Αν τώρα λάβουμε υπόψη και άλλα κριτήρια όπως
- Ανακολουλουθία μεταξύ προεκλογικού προγράμματος και ασκούμενης πολιτικής
- Τιμωρητική ψήφος
- Επιλογή ως το μη χείρον
Κ.λπ.
ίσως καταλήξουμε ότι οι εφαρμοζόμενες αποφάσεις δεν εκφράζουν ούτε καν τα μέλη του κοινοβουλίου που τις ψήφισαν.
Αδυναμία εκπροσώπησης
Ένα ακόμη στοιχείο της μεγάλης αποχής είναι η πολύ περιορισμένη επιλογή που έχουν οι ψηφοφόροι, αφού είναι υποχρεωμένοι να επιλέξουν ένα πακέτο πολιτικής. Μπορεί π.χ. ένας ψηφοφόρος να συμφωνεί με τις αντιλήψεις που εκφράζει ένα κόμμα στην εξωτερική πολιτική αλλά να διαφωνεί με αυτές σε θέματα παιδείας κ.λπ.
6ο Συμμετοχή των πολιτών
Θεωρητικά η συνεπέστερη ενεργή συμμετοχή στον καθορισμό της πολιτικής θα ήταν η συμμετοχή σε πολιτικά κόμματα.
Όμως τα ίδια τα πολιτικά κόμματα με τον τρόπο που είναι συγκροτημένα και λειτουργούν αποτρέπουν (ηθελημένα θα έλεγα) τους πολίτες από την συμμετοχή τους σε αυτά. Αρκετοί από εμάς εδώ έχουμε και προσωπική εμπειρία από αυτό.
Τα Συνδικάτα και οι Επαγγελματικές ενώσεις είναι μία ακόμη δυνατότητα πολιτικής συμμετοχής. Όμως με τις οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές που έχουν επέλθει η σημασία τους έχει μειωθεί σημαντικά.
Τέλος τα λαϊκά Κινήματα ως μία ακόμη δυνατότητα πολιτικής έκφρασης και πίεσης προς τα κυβερνητικά κόμματα, ώστε να εφαρμοσθεί η βούληση των απλών πολιτών βρίσκονται σε υποχώρηση και όπου εμφανίζονται δεν έχουν καταφέρει να δημιουργήσουν πολιτικά υποκείμενα.
Η μειωμένη ενεργή συμμετοχή των πολιτών και η ταυτόχρονη αύξηση της επιρροής των ΜΜΕ και συγκεκριμένα της τηλεόρασης καθώς και των μεγάλων οικονομικών παραγόντων έχουν οδηγήσει στην απώλεια του μεγαλύτερου μέρους του περιεχομένου της δημοκρατίας.
Σε αυτά τα δύο τελευταία σημεία θα σταθούμε λίγο περισσότερο γιατί ο ρόλος τους στην παρακμή της δημοκρατίας είναι καθοριστικός.
7ο Τηλεκρατία
Τα πολιτικά κόμματα και οι πολιτικοί για να λύσουν το πρόβλημα της επικοινωνίας με τους ψηφοφόρους επέλεξαν το πιο αποτελεσματικό μέσο, την τηλεόραση. Ιδιαίτερα με την εισαγωγή της ιδιωτικής τηλεόρασης, μπορεί κανείς να πεί ότι η τηλεόραση είναι από τους πλέον σημαντικούς παράγοντες καθορισμού της πολιτικής.
Οι ειδικοί χρησιμοποιώντας τις γνώσεις και την εμπειρία που είχαν αποκτήσει από την διαφήμιση, άρχισαν να προβάλλουν τα πολιτικά προγράμματα και τους πολιτικούς όπως τα προϊόντα.
Οι επικοινωνιακές εκστρατείες επικεντρώνονται όλο και πιο πολύ σε πρόσωπα. Οι εικόνες οι οποίες τονίζουν τις υποτιθέμενες χαρισματικές ιδιότητες του ηγέτη του κόμματος, αντικαθιστούν όλο και περισσότερο τις συζητήσεις για πολιτικά ζητήματα και συγκρούσεις συμφερόντων.
Ο προεκλογικός αγώνας διεξάγεται σε ένα επίπεδο που έχουν επιλέξει οι κομματικοί επικοινωνιολόγοι και η πολιτική ατζέντα καθορίζεται εδώ και πολλά χρόνια από τα ίδια τα μέσα όπου άμεσα ή έμμεσα υποβάλλουν και τις λύσεις.
Η διαφήμιση όμως δεν αποτελεί μορφή ορθολογικού διαλόγου. Δεν μπορούμε να απαντήσουμε στη διαφήμιση. Ο στόχος της δεν είναι να προκαλέσει μια συζήτηση, αλλά να μας πείσει να αγοράσουμε.
Όλα αυτά μπορεί να βοήθησαν τους πολιτικούς να ξεπεράσουν το πρόβλημα της επικοινωνίας αλλά μετέβαλαν την πολιτική και τους πολιτικούς σε προϊόντα και αφαίρεσαν από την πολιτική την ουσία της.
Κάτι που σίγουρα δεν προσφέρει στην δημοκρατία.
8ο Εταιρειοκρατία
Η παγκοσμιοποίηση έχει δημιουργήσει ένα περιβάλλον όπου τα εθνικά κράτη αδυνατούν πλέον να ελέγξουν τις εταιρείες.
Η ανάγκη προσέλκυσης επενδύσεων οδηγεί τα εθνικά κράτη σε έναν ανταγωνισμό ως προς το ποιος δίνει στις εταιρείες τις καλύτερες συνθήκες. Μείωση φορολογικών συντελεστών, ελαστικές σχέσεις εργασίας, καθήλωση ή και μείωση κατώτατων μισθών κ.λπ. είναι κάποιες από τις συνέπειες αυτής της κατάστασης.
Όλα αυτά είναι μεν σημαντικά αλλά είναι επίσης λίγο εως πολύ γνωστά.
Αξίζει όμως να σταθούμε λίγο περισσότερο στις ιδιωτικοποιήσεις. Οι δυτικές δημοκρατίες αναπτύχθηκαν συνυφασμένες με το κοινωνικό κράτος και με την παροχή μιας σειράς υπηρεσιών από αυτό. Με την δικτατορία της απουσίας εναλλακτικών κυριάρχησε και η αντίληψη ότι η ποιότητα των δημόσιων υπηρεσιών θα βελτιωθεί εάν η υφιστάμενη κατάσταση αντικατασταθεί από εμπορικές πρακτικές και το κράτος να περιορισθεί απλά στον ρόλο του εγγυητή της ελευθερίας των αγορών.
Όμως οι ιδιωτικοί πάροχοι ενδιαφέρονται μόνον για τομείς και για πελάτες που μπορεί να αποφέρουν κέρδος. Τα υπόλοιπα τα αφήνουν στο κράτος. Έτσι οι κρατικές παροχές που απομένουν, απευθύνονται πλέον στα φτωχότερα και χωρίς πολιτική επιρροή στρώματα, με συνέπεια την υποβάθμιση τους.
Με την παραχώρηση στην ιδιωτική οικονομία ολοένα και περισσότερων τομέων το δημόσιο χάνει σταδιακά και την ικανότητα να παρέχει υπηρεσίες ακόμα και σε τομείς που πριν από λίγα χρόνια ελάχιστοι αμφισβητούσαν.
Όμως το χειρότερο από όλα είναι η απώλεια της δυνατότητας εφαρμογής της πολιτικής. Με την διεύρυνση των ιδιωτικοποιήσεων ο δημόσιος τομέας περιορίζεται σε έναν πυρήνα βασικών λειτουργιών. Η πολιτική περιορίζεται και αυτή σε αδρές γραμμές, που σε μεγάλο μέρος συνίσταται στην σύναψη συμβάσεων με τους ιδιωτικούς παρόχους. Η εφαρμογή της πολιτικής στην συνέχεια περνάει σε μεγάλο βαθμό σε αυτούς.
Το αποτέλεσμα είναι να οδηγούμαστε σε μία δημοκρατία όπου το μεν τυπικό δηλαδή η εκλογική διαδικασία διεξάγεται κανονικά, αλλά δεν έχει απομείνει τίποτε από το περιεχόμενό της.
9ο Αποτελέσματα – Δυνατότητες
Τι μπορεί να γίνει.
Εκείνο που διαφαίνεται είναι ότι η δημοκρατία μπορεί να αναζωογονηθεί με δύο τρόπους:
Η κρίση επιφέρει αλλαγές. Μια περαιτέρω επιδείνωση της κρίσης είναι πιθανό να προκαλέσει τέτοιες δραματικές αλλαγές που είναι πολύ πιθανό να έχουν ως τελικό αποτέλεσμα ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον για πολιτική δράση. (προφανώς και δεν ευχόμαστε επιδείνωση της κρίσης).
Επιθυμητή θα ήταν μία εξέλιξη όπου οι αλλαγές θα προκαλέσουν την εμφάνιση νέων συλλογικών ταυτοτήτων που στην συνέχεια θα μεταβάλλουν τη μορφή συμμετοχής στην πολιτική και στις δημοκρατικές διαδικασίες.
Τέλος
Αλλαγές μπορεί να επιφέρει και το ίδιο το πολιτικό σύστημα. Τα κυρίαρχα σήμερα κόμματα δεν μπορούν και δεν θέλουν θα έλεγα να προχωρήσουν σε αλλαγές που θα έχουν ως αποτέλεσμα την αποδυνάμωσή τους ως μηχανισμούς.
Αν όμως νέες συλλογικές ταυτότητες προκαλέσουν και την εμφάνιση πολιτικών κομμάτων διαφορετικών από αυτά που γνωρίζουμε ίσως αλλάξει το πολιτικό σκηνικό.
- Αν αυτή η αλλαγή οδηγήσει και στην αναθεώρηση ότι
«Η Δημοκρατία είναι το χειρότερο πολίτευμα, με εξαίρεση όλα τα άλλα»
Και προχωρήσει στην αντίληψη ότι
«Η Δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα που πρέπει να αναθεωρείται και να βελτιώνεται»
Θα προσπαθήσουν να βελτιώσουν πολλά από τα συστατικά της, και κάποια από αυτά να τα θέσουν υπό ριζική αμφισβήτηση.
Ενδεικτικά μόνον θα αναφέρουμε κάποιες κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να ακολουθήσουν:
10ο Δυνατότητες αύξησης της συμμετοχής
Σε σχέση με την ενεργή συμμετοχή θα μπορούσαν να τολμήσουν μια ριζική αποκέντρωση της εξουσίας και να αυξήσουν την διαφάνεια στην πολιτική ώστε να καταστεί δυνατή μία σταδιακή εισαγωγή διαδικασιών άμεσης δημοκρατίας.
Αν καταγράψουμε την εφαρμοσμένη πολιτική αποκεντρωμένης εξουσίας στην Ευρώπη, θα διαπιστώσουμε ότι για όλους σχεδόν τους τομείς, πλην της άμυνας και της εξωτερικής πολιτικής, υπάρχουν τέτοια παραδείγματα στο ένα ή στο άλλο κράτος και δεν χρειάζεται να επινοηθεί κάτι που θα εφαρμοσθεί για πρώτη φορά.
Σε ότι αφορά στην ενεργή συμμετοχή των πολιτών στην διαμόρφωση της πολιτικής, αν εξαιρέσουμε την Ελβετία, εμφανίζεται μόνον κατ’ εξαίρεση. Όμως απλά και μόνον η ύπαρξη του παραδείγματος της Ελβετίας μας δείχνει ότι κάτι τέτοιο δεν είναι ανέφικτο.
Ένα ζήτημα που εγείρεται εδώ αφορά στην πολιτική επάρκεια των πολιτών. Αν και από την στιγμή που εμπιστευόμαστε τους πολίτες στην επιλογή αντιπροσώπων δεν είναι κατανοητό γιατι δεν μπορούν να έχουν άμεσο λόγο και στην επιλογή πολιτικής, το ζήτημα είναι υπαρκτό. Η εισαγωγή αμεσοδημοκρατικών διαδικασιών θα πρέπει να συνοδευτεί και από μία άλλη οργάνωση της Παιδείας, ώστε να διαπλάθονται πολίτες ικανοί να άρχουν και άρχονται, όπως πολύ εύστοχα το διατύπωσε ο Αριστοτέλης.
11ο Δυνατότητες Πολιτικών & Κυβερνητικών επιλογών
Σε σχέση με την αντιπροσωπευτικότητα του εκλογικού αποτελέσματος είχαμε πει στην αρχή ότι στην εκλογική διαδικασία ο ψηφοφόρος έχει στην πραγματικότητα ελάχιστες επιλογές.
Ας δούμε ένα ρεαλιστικό παράδειγμα, με έναν ψηφοφόρο όπου στις εκλογές συμμετέχουν 4 κόμματα που θα μπορούσαν να τον ενδιαφέρουν και ότι τον ενδιαφέρουν κυρίως 5 βασικοί τομείς πολιτικής.
Μπορείτε να βάλετε όσα κόμματα και όσους τομείς πολιτικής θέλετε. Τα συμπεράσματα δεν αλλάζουν.
Οι δυνατότητες επιλογής που έχει ο ψηφοφόρος είναι όσα και τα κόμματα, εν προκειμένω 4.
Αν είχε δυνατότητα επιλογής πολιτικής, δηλαδή να επιλέξει μία πρόταση για την παιδεία από τις 5 που υπάρχουν, μία πρόταση για το περιβάλλον κ.ο.κ. οι δυνατότητες συνδυασμών και άρα επιλογών γίνονται 1024.
Ένα τέτοιο μοντέλο μπορεί εκ πρώτης όψεως να ξενίζει, αλλά με μία δεύτερη ανάγνωση κάθε άλλο παρά αρνητικό είναι και δεν φαίνεται αδύνατο να εφαρμοσθεί.
12ο Άνοδος της ακροδεξιάς
Τέλος για την άνοδο της ακροδεξιάς θα ήθελα να αναφερθώ μόνον επιγραμματικά αφού (αν κρίνω από τους τίτλους των εισηγήσεων) θα σας παρουσιάσουν πιο αναλυτικά οι υπόλοιποι ομιλητές.
Η άνοδος της ακροδεξιάς οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και στην παρακμή της Δημοκρατίαςπου περιγράψαμε. Η Αδυναμία πραγμάτωσης των υποσχέσεων για μία καλλίτερη κοινωνία με ισότητα και ελευθερία και που ήταν και το ζητούμενο της νεωτερικότητας, σε συνδυασμό με την Απαξίωση της Αριστεράς και την Απουσία οράματος στην πολιτική είχαν ως αποτέλεσμα την Απώλεια της πολιτικής ταυτότητας από μεγάλο μέρος των πολιτών, και οδήγησαν στην άποψη ότι τα κυρίαρχα κόμματα είναι απλά και μόνον εκφραστές του συστήματος.
Επίσης το μεταναστευτικό ζήτημα που παίζει καταλυτικό ρόλο στην άνοδο της ακροδεξιάς είναι ένα υπαρκτό πρόβλημα με συνέπειες στην ήδη εύθραυστη κοινωνική συνοχή.
Σε συνδυασμό με την
Αδυναμία εντοπισμού των πραγματικών ευθυνών, την Ξενοφοβία και την αναβίωση εθνικών συλλογικών ταυτοτήτων εν πολλοίς χωρίς πραγματικό περιεχόμενο, έχουν οδηγήσει πολλούς πολίτες στην στήριξη της ακροδεξιάς, εκφράζοντας με αυτόν τον τρόπο την δυσαρέσκειά τους αφού την θεωρούν ως μοναδική αντισυστημική δύναμη.
Κλείνοντας θα ήθελα να κάνω μόνο μία προσωπική εκτίμηση ως προς τον ενδεχόμενο κίνδυνο ανατροπής του πολιτεύματος από την άνοδο των ακροδεξιών κομμάτων.
Τα αντιδημοκρατικά κόμματα που συμμετέχουν σήμερα στο πολιτικό σκηνικό, είναι μάλλον πολύ αδύναμα και πολυσυλλεκτικά ως πολιτικοί σχηματισμοί για να αποπειραθούν τέτοιου είδους εκτροπές. Επίσης εκτιμώ ότι δεν έχουν καν τέτοια πρόθεση. Η παρουσία τους στις δημοκρατικές διαδικασίες τα συμφέρει και ας τις αμφισβητούν, κάποια από αυτά.
Αυτό βέβαια δεν υποβαθμίζει την σοβαρότητα του προβλήματος καθώς και μια σειρά άλλων κινδύνων όπως έξαρση του ρατσισμού και της βίας και άλλαπου συνοδεύουν την ακροδεξιά.
Ακολουθεί το video με την ομιλία του Δ. Σούρδη :
